Euskal antzerti eta zinea/XVI.-XVII. mendeak

XVI. MENDEA: Galdutako piezak. Perucho, antzerki gaztelauaren euskal pertsonaia. XVII. MENDEA: Jondone Jakobe handiaren tragedia (1634)

Galdutako piezak

Santiago eta Erromesak. Troyesko udal agiritegiko grabatua. Frantzia

Pastoralei buruz hitz egitean, dagoeneko adierazi dugu Jean Etxegaray apaiz eta olerkariak, Donibane Garazikoak, hiri horretan 1565 inguruan hainbat aldiz antzeztarazi zuela Arzain gorria izeneko pastorala. Seguruenik, Lesakako bikarioa izan zen Diego de San Pedroren La Pasión Trovada piezaren itzultzailea, pieza hori 1566an antzeztu baitzuten aipatu herrian. Joanes Larrunbide organista olerkariak Oiartzunen antzeztarazi zituen, arrakasta handia lortuz gainera, dibinoaren hainbat komedia, hala nola El sacrificio de Abraham, Job, Judith, Josefina eta beste batzuk. Pieza horiek guztiak ezagunak dira, Testamentu Zahar eta Berriko gaia jorratzen duten erlijiozko komedien errepertorio espainiarrean. Halaber, lehen adierazi dugu Errenterian 1599an antzeztu zituztela, besteak beste, La conversión y penitencia de la Magdalena, eta 1600en Vida y Loas de San Juan. Eta Jean Alexandre Buchon artxibozain frantziarrak izenburu hau zuen pastoral bat erosi zuela: Clovis, qui était certainement un manuscrit de 1500.

Zoritxarrez pieza hauek guztiak, noizbait agertuko diren itxaropena galdu ez arren, oraingoz ez dugu non direnen arrastorik, baina argi adierazten digute bazela euskal antzerkia XVI. mendean, Calahorrako eta Iruñeko sinodaletan behin eta berriz aipatzen zuten moduan.

Perucho, euskal pertsonaia antzerki gaztelauan

Euskaldunek antzerki espainolean eta frantziarrean zeukaten presentziari buruzko artikulu batean aipatzen nuenez, euskaraz esandako esaldi solteetatik hasi –Torres Naharroren Tinelarian (1571) honelakoak ikusten baititugu– eta Perucho izeneko pertsonaia bateraino hel gaitezke. Pertsonaia hau Gaspar Gómezen Tercera parte de la tragicomedia de la Celestina (1536) obran behintzat agertzen da, eta baita Martín de Santanderren Comedia Rosabellan ere (1550), zeren eta Menéndez Pelayok bere Orígenes... lanean zioen moduan aurkitu ez bazuen ere, José María Fernández Catónek aurkitu zuen Modenako Estense bibliotekan, eta duela gutxi argitaratu du, gainera, Archivos Leonesesen. Santanderrek ezagutu eta xeheki deskribatzen ditu XVI. mendeko espainiar gizartean gero eta kementsuago garatzen ziren pertsonaia pikaroak, eta hauetako bat izango zen Perucho izenekoa, solasaldietako batean hauxe baitio:

Ago, ixilik, juduori,
judu txakurrori.

Pertsonaia honen paraleloan izango dugu XVII. mendean Molìereren garaikide ziren frantziar antzerkian agertzen den euskal olerkariaren pertsonaia, hain zuzen Hugues Picouren Le Poète Basquen (1663) eta Raimond Poissonen obra homonimoan, 1668an argitaratuan. Lan horretan barre egiten du olerkari eta obra dramatikoen idazle den honen kontura, bere errepertorio zaharraz Parisen arrakasta lortu nahi duelarik.

Jondone Jakobe Handiaren trageria (1634)

Jondone Jakobe handiaren trageria ren iturriak eta bilakaera aztertu nahi baditugu, Santiagoren bizitzaz mintzo diren legenda tradizionalak aztertzeari ekin behar diogu. Legenda horietan, Millán Bravok dioen moduan, oinarrizko hiru gai ikusten ditugu:

a) Santiagoren egonaldia Espainian, ebanjelizazio bidaian, eta Jerusalemera itzultzea; han moztu zioten lepoa K.o. 44an.
b) Santiagoren gorpuzkiak Espainiara eramatea itsasoz; han bere dizipuluek lur eman zioten Galiziako Finisterren, eta
c) Santiagoren gorpuzkiak IX. mendearen hasieran Iria Flavian aurkitu izana Teodomirok.

Gauean zehar suzko argiak aurkitu zituzten tokiari, Santiagoren gorpuzkiak zeuden tokiari alegia, Campus Stellae izena jarri zioten, eta denborak aurrera egin ahala Compostela bihurtu zen.

CODEX CALIXTINUS. Donejakue, beraz, Jerusalem eta Erromarekin batera munduko kristau-erromesaldien gune nagusietako bat da, eta ez da harritzekoa, beraz, turismo gidaliburu informatzaile bat edo laguntza nahiz santuaren propagandarako eskuliburu bat sortzea. Liburu hau, funtsean, XII. mendean egin zuten, 1140 eta 1173 bitartean, hain zuzen, eta autore nagusia, edo biltzailea bederen, Kalisto II.a aita santuaren kantziler Aimeric Picaud izan zen, Cluny ordenako kleriko frantsesa, Parthenay le Vieuxen jaioa. Hark idatzirikoa da Codex Calixtinus obra, guztira 225 orri dituena, bost liburuotan banaturik:

I. liburua: Santiagoren ohorezko pieza liturgikoen antologia. Sermoi, Elizkizun eta Goratzarre sorta (1. 139. aur.).
II. liburua: Santiagoren Mirarien liburua. XI. eta XII. mendeetan agertutako estilo bereko beste batzuen oso antzekoa (139. aur. 155. aur. orr.).
III. liburua: Santiagoren Lekualdaketa eta Festen liburua. Santiagok Espainian eginiko ebanjelizazio-lanaren, haren martirio eta legendaren historia (155. aur. 162. aur.).
IV. liburua: Sasi Turpinaren Kronika edo Karlomagnok Espainia konkistatzea (163. atz. 191. aur.).
V. liburua: Donejakueko erromesaren gida. Erromesentzako aholku praktikoen bilduma, geralekuak, gurtu beharreko erlikiak eta bidean bisitatu behar dituzten santutegiak ere jasotzen dituena (192. atz 213. aur.).

Eskuz idatzitako kodize hau Donejakueko Katedraleko Batzarraren Artxiboan gordeta dago, eta bi kopia behintzat egin zituzten. Kopia horietako bat Bartzelonan dagoen Aragoiko Koroaren Artxiboko Ripoll fondoko MS 99a da, eta bestea Lisboako Biblioteka Nazionaleko Alcobaça fondoko MSa.

André Moissanek ere dioenez, obra honen iturriei buruzko azterketa kritiko eta literarioa sortzeko unean funtsezkoa izan zen Diego Gelmirez eta Guido Borgoinakoaren arteko adiskidetasuna, azkeneko hau izan baitzen Kalisto II.a izenarekin 1119an aita santu izateko aukeratu zutena; izan ere, Gelmirez Galiziako konde Raimundo Borgoinakoaren, hots, Guidoren anaiaren idazkari eta kantzelari izana zen, eta Raimundo hau Alfontso VI.aren alaba Urracarekin ezkondua zen. Ondo dakigun moduan, Alfontso VI.a bere erresumak kulturalki europartzeko politikan murgildu zen, eta horretarako ezkontza bidezko politika eta Clunyko monjeak izan zituen oinarrizko baliabide. Aipatu monje hauek kokatu zituen Carriongo San Zoilo eta Sahagungo San Facundo abade-etxe nagusietan. Clunyko monjeek lagundu egin zioten, nahiz eta hainbat erresistentzia izan horretarako, errito mozarabiarraren ordez, hots, bisigotiko, gotiko, isidorotar edo espainiar ere deritzonaren ordez, errito erromatarra jartzen: lex toletanaren ordez lex romana.

Santiago Handiaren jaia, esate baterako, bere martirioarena edo dies natalis deritzonarena, ordura arte abenduaren 30ean ospatzen zena, egun horietan beste jai garrantzitsuago batzuk zirela-eta, uda partera pasatu zuten, bere anaia Joanesenetik zenbait egunetara, uztailaren 25era hain justu.

Pentsatzekoa da hain heroi garrantzitsuak literatura ugari eragingo zuela bere bizitza eta mirariei buruz. Literatura honen guztiaren oinarri sendoena aipatutako Codes Calixtinus hori zen, eta honek, izenak berak dioen moduan, Kalisto II.a aita santuaren testuak hartuak zituen abiapuntu. Vincent de Beauvaisek bere Speculum Historiale lanean eta Jacques de Voraginek bere Legenda Aurean, XIII. mendearen erdialdekoak biak, Codex en zati handi bat bildu eta itzuli egin zuten, izugarrizko eragina izan zuelarik Erdi Aroko eta Errenazimendu garaiko literaturan, zeren eta genovarraren obra 50 aldiz baino gehiago berrargitaratu baitzuten XV. eta XVI. mendeetan zehar.

Mende hasieran P. Meyer erromanistak eskuizkribu bat aurkitu zuen Parisko Arsenaleko Bibliotekan (3.516 znb.), eta beste zenbait santuren bizitzen artean, Santiagorena, latinez eta frantsesez idatzia. Badirudi XIII. mendearen hasierakoa dela, baina frantsesezko bertsioak badu berezitasun bat, latinezko testuaren hitzez hitzeko itzulpena ez izatea, zeren eta bere prosaren errimak agerikoak direnez, zortzi silabako olerki frantsesetan bilatu beharko baikenioke sorburua; olerki honen arrastorik ez dugu ezagutzen, ezta oraindik badenik ere.

Santuaren inguruko legenda eta mirari hauek XIV. mendeaz geroztik hasi ziren antzerki-itxura hartzen. Francesc Massipek dioenez, errepertorioko obrarik zaharrenak dituzte, 1325 inguruko Chesterko zikloa delakoa, Luziferren erortzetik Eguberriraino eta Nekalditik Azken Judizioraino, kristau historia osoa hartzen duten hogeita bost piezaz osatua, eta Yorkeko zikloa, honek berrogeita zortzi miracle plays baititu, eta hauetako zaharrenak 1350 ingurukoak dira.

Magninen erakusketa bat oinarritzat hartuz, Michelen ustez, Erdi Aroko antzerkiak hainbat fase igaro zituen, misterioetara iritsi arte. Faseak hauek izan ziren:

a) Politeismoaren eta kristautasunaren elkarbizitzako garaia, garai erromatarra ere deritzona, IV. mendetik VI.era bitartekoa.
b) Batasun katolikoaren eta apaiz-botere eta beroien jenio handienaren garaia, VII. mendetik XII.era doana eta garai hieratikoa deritzona; honetan kokatu beharko lirateke Birjina Zuhurren eta Birjina Ergelen lehenbiziko misterioak.
c) Ordura arte klerikoek soilik eginiko arteetan, laikoen partaidetza ere ematen den garaia zen, kofradien garaia deritzona, XII. mendean abiaturikoa; garai horretan gauzatu zen arteen erabateko sekularizazioa, pietatezko jaieraz eta askatasun entusiasmoz beteriko komunitateek hiru menderen buruan.

Pasioaren kofradiakideak, Jubinalen iritziz, Misterioak kantatzen zituzten juglare haien segidako kantore hobetuak baino ez ziren, zeren eta kofradiakideak ahalegintzen baitziren haiek ekintzak mimiko bihurtzen, egokiagoak inondik ere ikusleen arreta bereganatzeko. Gaian are sakonago joz, Barral i Altetek dio kofradiak fededunen elkarteak zirela, eta bere xedea karitatezko obrak egitea eta beren santua ohoratzea. Estatutuak zituzten eta, horiez gain, janzteko modu partikularra, nahiz eta ez ziren komunitatean bizi eta ez zuten botorik egiten. Saint Jacquesen kofradiako kide izateko ezinbesteko baldintza Donejakuerako bidaia pertsonalki egina izatea zen.

Bordeleko kofradiak, esate baterako, 1493 baino lehen existitzen zelarik, bizirik zirauen artean XIX. mendean, eta Compiègneren kofradiak urtero antzeztu zuen 1466 eta 1539 bitartean La vie et mistere Saint James en personnages selon la legende; honen autoreak ziren plusier jeunes compagnos de ceste ville, hau da, ordaintzen ez zieten herriko gazte batzuk. Izan ere, eskuratzen zuten soldata bakarra oholtzak, jantziak eta beste egiteko izaten zen.

Paul Aebischerek dioenez, Histoire de Saint Jacques izeneko bat antzeztu zuten Suitzako Friburgon 1470ean, eta beste antzezpen batzuk ere izan ziren Béthunen (1491, 1503), Compiègnen (1502, 1530) eta Troyesen (1523), Petit de Jullevillek eskainitako datuen arabera. Hala, XV. mendeko drama italiar batean, Donejakueko bidean ziren guraso batzuen haurraren pizkundea du antzezpenak gaitzat.

Marseillako auzitegi zibileko epaile Camile Amaudek eskuizkribu bat aurkitu zuen M. Mille de Manosque (Basses Alpes) notarioaren artxiboan; eskuizkribuaren izenburua Ludus Sancti Jacobi da, eta 1496 inguruan antzeztutako Proventzako misterio baten 705 bertsoz osaturiko zati bat da.

Inork ez du uste Parisko Parlamentuak 1548an ezarri debekuak amaiera eman zienik misterioei, zeren eta antzezten eta inprimatzen segitu zen. Dena den, egia da edizioak desberdin samarrak direla, ez lehen bezain zainduak, eta ale-kopuru murritzagokoa. Raymond Lebèguek Frantziako erlijiozko tragediaren jatorriari buruzko azterketa batean dioenez, Saint Jacquesen kofradiak asko ziren, eta indar handikoak gainera, eta denbora luzean zehar jarraitu zuten bere santu zaindariari buruzko obrak antzezten. Hala, Lilleko kofradia 1562an Béthunera joan zen antzezpen bat eskaintzera. 1567an Saint Quentinekoak Mystère de Saint Jacques antzeztu zuen, eta 1596an Limogeskoak eszenara eraman zuen Bardon abokatuak idatzitako tragedia.

Probintzietan, legegizonak zein herri xeheak, laiko-masa handiak fideltasuna gorde zion misterioen dibertimenduari, eta gerra zibilaren izugarrikeriak amaitu zirenean, hiri askotan berritu egin zen tradizio zaharra, nahiz eta ordurako ez zieten misterio esaten, tragedia baizik. Greziar eta latindarren eragin bikoitzak, protestanteen tragedia bibliko frantsesarekin bat eginik, klasizismoari atea zabaldu zion. Baina Bardonen Saint Jacquesen tragediak, obra orijinal eta burutsua denak, ez du beste horien antzik, ekinaldien banaketan, koruetan eta hitzaurreetan izan ezik; horixe da Koster Loukovich eta Yves Lehirek diotena.

Euskal Herrian ere ez zen Santiagoren kofradiarik falta izan, jakin badakigulako XII. menderako bazela Lizarran hirurogeita hamar kidez osatutako kofradia bat; Iruñeko apezpiku Pedro Pariskoak Santa Maria del Puy elizaren dohaintza egin zion kofradiari 1174an. Lapurdiko Urruñan sei kofradia zeuden, eta hauetako bat Saint Jacquesena zen, eta Baionan ere bazen kofradia bat, 1603ko estatutuak zituena, eta Iraultza garaira arte iraun zuena; kofradia honek bezperan, santuaren egunean bertan eta biharamunean finkaturik zegoen zeremonia egiten zuen, Pantxika Begueriek kontatzen duenaren arabera.

Baionako elizbarrutian, Saint Jacques Nagusiaren deiturako 22 eliza izan ziren, Daranatzek dioenaren arabera; eliza horien artean zeuden, besteak beste, Arboti Zohota, Behobia eta Zuraide (Lapurdi), Bidaxune (Nafarroa Behera), eta Laruntzekoa (Sohüta, Zuberoa), eta ez litzateke harritzekoa santu zaindariaren ohorez kofradiakideek, beste hainbat tokitan bezala, festa eguna antzezpen batez ospatu nahi izatea, santuaren bizitza eta mirariak gogoratzeko.

Saint Jacquesi buruzko euskal eskuizkribuen deskripzioak, Hérellek eginak, orain arteko osatuena izan arren, zehaztapenen bat egitea beharrezkoa du.

Egiaz, bi Ex libris ditu. Bata I. aur. orrian dago, eta Jn Bte Safforesena dela dio honek, eta bestea, amaieran, 36. aur. orrian, Jean Pierre Saffores jabetzat aipatuz; honetan ageri zaigu 1634ko data. Hérellek dioenez, 1.600 ahapaldi inguru ditu, launa bertsoz osaturikoak, baina Bordeleko eskuizkribuaren bidez egiaztatu ondoren, 15. aur. orriaren ondotik itsuaren kontakizuna falta zelarik, 670. eta 718. ahapaldien arteko beste hutsune batzuez gain, guztira 1.707ko kopurura iristen gara.

Hérellek 1911ko otsailean Chéraute Jean Héguiaphal pastoralgileari erosi ziolarik, hark dohaintzan eman zion Parisko Biblioteka Nazionalari(4.616 znb.koa da). Nahiko egoera txarrean dago, zeren eta beheko eskuineko ingurua ia ezin baita irakurri, amaiera aldean erdialde ingurua bezalaxe. Ahapaldietako askok marrak dituzte gainean, kopia lana laburtu nahi izan zuen kopistaren batek –Baionako eskuizkribuaren egileak, beharbada– eginak antza.

Toki askotan Christina pertsonaiaren izena ere ezabaturik eta, haren ordez, Betrina jarririk dago; Diego / Carlos, Sedan /Sacolan eta beste batzuekin ere gertatzen da, ez ordea hainbeste aldiz.

Bordeleko eskuizkribua, egiaz, 1.695, 4 znb.koa da, eta kopistak 1.520 ahapaldi kontatu baditu ere, zehatz esanda 1.600 ditu. Ex libris-ak honakoa dio: Fait à Lichune le 5 mai 1842 par Pierre G. Hau ikusirik Pierre Gorostibar pastoralgilea dela pentsa dezakegu, 1818ko uztailaren 19an Barkoxen Les 4 Fils d’Aymon pastorala zuzendu zuena. Interesgarria da, oso, 86. ahapaldiaren ondoren agertzen den titulua: Tragedie compossée sur l’arrivée de St Jacques le majeur et sur miracles qui arriverent depuis quil etoit mort.

Hirugarren eskuizkribu baionarra da modernoena. Santa Genobebaren pastoralarekin batera koadernatuta dago. Printzesa bat, errege kristau bat eta soldadu kristau bat irudikatzen dituen akuarela bat du. Egoera onean dago, eta Parisko Biblioteka Nazionaleko MS ren kopia bat da, jatorrizko agiri horrek hainbat ahapaldi kenduak ditu, zeren eta honek 1.460 baititu guztira, zehatz esanda. Hérellek 18. znb.az eta Jondone Jakob izenburuaz aipatzen duen eskuizkribua, egiaz 1695 12 dena, ez da Santiago apostoluaren bizitzaz mintzo, baizik eta Testamentu Zaharreko Jakob pertsonaiari buruz; Salvador Bartxargaray seminaristak idatzi zuen eta, beraz, pentsatzekoa da Leonek bere tesian aipatzen zituen zalantzek oinarri sendo samarra zutela, Otto Stollek emandako tituluari buruzkoak bezalaxe. Larrieu doktorearen eskuizkribuaren batere berririk ez dugu, ezta inolako daturik ere, 3.000 ahapaldi zituen iritzia egiaztatzeko modua eskain dezakeenik.

Ezagutzen ditugun antzezpenak, Parisko MS ren kopiaren data onartuz gero, antzezpen-saioak hauek lirateke: 1) 1634ko abuztuaren 29a Atharratzen; 2) 1842ko maiatzaren 5ean Lexantzün; 3) 1847an Pagolan; 4) 1848ko abuztuan Müskildin; 5) 1849ko abuztuan Müskildin; 6) 1860ko azaroaren 2an Atharratzen, eta 7) 1911ko maiatzaren 29an Barkoxen.

Orain haren argudio orokorrari, bat etortzeei eta aldaketei buruz arituko gara.

A) Hitzaurrea:
1 77. bert. Le premier prologue edo lehen hitzaurrea, beste pastoral batzuetan lehen pherediquia deritzona edo, besterik gabe, “Sarrera”. Guztira launa bertsoko 77 ahapaldi ditu, bertso oktosilabiko samarrak dira guztiak, eta bertso bikoitiek egiten dute errima. Bordeleko MS ek 78 dauzka, nahiz 90 aipatu, eta Baionakoari sarrera hori falta zaio. Ikusleei, coumpagna ouhouratia, zuzendutako agurraz hasten da, eta ohartarazten du antzeztuko den gaia Espainiako zaindari Santiago apostoluaren bizitza dela, egiazko historia inondik ere.

Tradizio nahikoa hedatua da honela hastea, zeren eta XV. mendeko lehen martirien misterioen zikloan ere hauxe irakur dezakegu:

Laudate Dominum in santis eius
Dieu Pere et Filz et Saint Esperit
Sauve et gart ceste compaignie.
[Ed. G.A.Runnalls, 1976:65].

Eta beste hainbeste Ludus Sancti Jacobi proventzalean ere:

Salut a tos ebonavio
Ve vos aysi la companio
Per vos autres bonas gens
[12 14. ber.]

Edota misterio bretoietan ere, ezen compagnonez son vertuus (bertutetsu), enorable (prestu), meulabl (laudagarri)... Le Brazek dioenez. Antzeko agur-formulak ere badira, ahozko tradizioarenak, hainbat pastoraletan, esaterako Jean de París (compagna admirablia), Charlemagne (populu admiragarria), Saint Julien (jaunac eta anderiac), edota fartsetan, hala nola Cabalçar eta bere familia (gente hounaq) eta Jouanic Hobe eta Arlaita (compagna ouhouratia) izenekoetan.

Hitzaurreak gaingiroki laburtzen du protagonistaren jarduera, bai Jesukristoren ondoan bai gero Espainian edo Jerusalemen zertua. Aipatzen du nola izendatu zuen Athanase Zaragozako apezpiku eta Theodose haren apaiz. Nola agertu zitzaion Ama Birjina pilare baten gainean Josephazen lurraldean Ebro ertzean, eta nola agindu zion eliza bat eraikitzea toki hartan bertan eta agindu hau nolako artaz bete zuen. (Episodio hau guztia ez da agertzen Voraginek idatzitako bizitzan).

Nola itzuli zen Jerusalemera juduen artean predikatzera, eta nola hauek haserretu eta Hermogena izeneko azti batengana eta beronen dizipuluarengana Filleta bidali eta berak kristautu zituen. Juduek, ikusirik bide hark porrot egin zuela, bi kapitain erromatar bidali zizkioten, iskanbilak eragiteagatik atxilo har zezaten. Herodes Agripak, juizio baten ostean, lepoa mozteko agindua eman zuen. Apostoluaren dizipuluek, honen desira betez, Mediterraneoa zeharkatu, Gibraltarreko itsasartea igaro, Galiziara heldu eta hantxe utzi zuten apostoluaren gorputza. (Zati hau ageri da, hau bai, Voragineren lanean, eta baita Lupa erreginaren historia bat ere, zezenei loturikoa, baina pastoraletik kenduta dago).

Santiagok, bere zaldi zuriaren gainetik, lagundu egiten die errege kristauei mairuen aurkako gerretan, zehazki Daramira erregeari Clamvigeako batailan. Antzeko bataila batean lagundu zion, halaber, Isabel erreginari Amerikako gerretan. Santo Domingo de la Calzada gertatutako mirariari buruz ere hitz egiten du; han urkatua berpiztu egin omen zen, eta oiloak ere kukurruku, erre ondoren.

B) Santiagoren bizitza eta heriotza:

77-91. bert. Hitzaurrearen ondotik Satan sartzen da Jupiter inbokatuz (Bo eta Ba n falta da eszena hau). 92-165. bert. Santiago ateratzen da belauniko kantuan –hemen hasten da Ba ren MS a–, giza berdintasunari eta pobreei zuzendutako karitate-beharrari buruzko Jesusen dotrina predikatuz. Zehaztasun eta indar handiko bertsoak dira, eta horregatik ekarri ditut lerro hautara:

115. bert.
Eta ziek aldiz praubiak
dütüzie mesperetxatzen
eta aberatsak aldiz
orotan estimatzen.

116. bert.
Persuna diferentzia egiliak
bekhatu du egiten.
repreniturik dutien lekiak
biolatu dielakoz ukhen.

166-258. bert. Fernando eta Pascalina errege erreginak agertzen dira, Seraphisi eta Baali sakrifizioak eskainiz. Seraphis da Ptolomeo I.ak Egipton sarturiko jainko bat, egiptoar eta greziarrentzat kultu bateratu bat sortu nahi baitzuen. Hildakoen eta emankortasunaren jainkoa da, eta itsasgizonen babeslea; Baal, berriz, jainko kanaandar, feniziar edo aramearra da, herrien eta emankortasunaren babeslea. Baina Santiago agertu eta, Jesusekin hitz egin ondoren, esaten die estatuez irudikatutako gezurrezko jainkoak baztertu behar dituztela; eta errege erreginaren seme Philipperi, eskuak gainean jarri zizkiolarik, sendatu ostean errege erreginak kristautu egiten dira.

261-288. bert. Satanen bigarren ateraldia Jakobe madarikatuz; honek, idoloak erre ondoren, errege erreginak bataiatzen ditu, eta une horretan Gabriel eta Lien (Raphael Boren MS n) aingeruak agertzen dira.

289-428. bert. Don Secon, Son Indalega, Isiga, Tesiphon, Athanasa eta Euphrasak Santiagoren irakaskuntzak hartzen dituzte, beraiekin batera iritsia baitzen hau Zaragozara, Aragoiko hiriburura; hemen apezpiku izendatu zuen Athanasa, eta apaiz Theodora.

429-444. bert. Ama Birjina agertzen da bere basilika eskatuz. Apostoluaren eta Ama Birjinaren arteko solasaldia amaitzeko, Ave Maristella kantatzen dute aingeruek.

445-535. bert. Santiagok arkitekto batzuei (Ciprien, Carleran eta Georger) eta hauen maisu igeltseroei (Solido eta Horto), gizon kementsuak guztiak, obra hori egiteko agindu zien. Solidok dioenez (486. bert.), Zaragozako pitxerkada bat ardo zuri edan ondoren gai da hogei harri kintal altxatzeko, eta horri Hortok erantzuten dio bera ere gai dela beste hainbesterako. Indar kontuen inguruan kantatzen dira, harri-jasotzaileen arteko apustu bat balitz bezala. Hona hemen bertsoa:

486. bert.
Zarakozeko ardu xuritik
pitxerra badut edaten
hogei kintale harri
nik dit altxaturen.

Elizako lanak amaiturik 20.000 libra hartzen dituzte, eta hauekin ostatu batera abiatzen. Asko edan eta gero borrokan hasten dira, eta une horretan Satan agertzen da hirugarren aldiz.

536-933. bert. Santiagoren agurra, Jerusalemera baitoa. Han asko eta asko kristautzen ditu, eta Hermogena aztiarekin eta beronen dizipulu Filletarekin elkartzen da; aztiak Filleta bidali du, apostoluarekin eztabaidatzeko. Eztabaida hau Santiagok itsu bat sendatzen duenean amaitzen da, hurrena Filleta bera kristautzen baita. Hermogenak, sutan dela, harri bihurtzen du Filleta sorginkeria batez, baina Jakobek zapi bat bidaltzen dio eta honen bidez sorginkeria hori desegiten du; ondoren, aztia bera da kristautzen dena.

Oso bitxia da nolako aldea dagoen ikustea Hermógenesek erre nahi dituen magia liburuen perspektiba Grebanen Mystère des actes des apostres en eta tragedia zuberotarraren artean. Hauxe dio olerkari frantsesak:

Sainct Jacques
Mieulx vault les gecter en la mer,
Affin que le faux sentement
Ne puist vexer aucunement
Les simples et les ygnorants
[op. cit., 90].

Bestetik, euskal pastoralgileak ez dio nahikoa irizten itsasora botatzeari, eta fede autoen tradiziorik garbiena jarraiki sutara botatzen ditu. Hau dio:

762. bert.
Eta magia libru hoiek oro
mementuan erra erazi
su hortan barnialat
mementuan urthuki. (Urthuk.)

Abiatal apaiz handia eta bere dizipulu Samuel eta Josias zeharo haserre daude apostoluaren arrakasta ikusirik, eta Lisias eta Themorita kapitain erromatarrekin adosturik Santiago preso hartu eta Herodesen aurrera eramaten dute; honek, epaitu ondoren, lepoa mozteko agintzen du. Alabaina, epaia bete aurretik astia du Theodoriq izeneko elbarri bat sendatzeko, nahiz honek ez duen eragotziko Tabor borreroak bere eginkizuna betetzea, apostoluari lepoa moztea alegia. Une horretan aingeruak agertzen dira, bere ahots zerutiarrez kantuan.

C) Iria Flaviarako lekualdatzea eta mairu eta kristauen arteko gerra:
934-948. bert. Santiagoren dizipuluek txalupa batean ontziratzen dute haren gorpua, eta txalupa miragarriro aurreratzen da Mediliano itsasoan barna; eta Galiziara iritsita Jakobe altxatu eta bedeinkatzen ditu.

949-1351. bert. Une honetan agertzen dira gaiztoak: Maroc erregea Sacolan, Frisco, Sedan eta Solimanekin, hauek Alfontso erregeari kobratu nahi baitiote ehun dontzeilen ordaina. Friscoren delegazioak, erregearengana bidaliak, bere ospila eskuratu du, hau da, Elisabet, Gracina eta Maria Antonio; hauei, jainko paganoei gurtza egin nahi ez dietelarik, lepoa mozten diete, Elisabeti izan ezik, Maroc erregeak emaztetzat eskatzen baitu. Kristau erregeek ez dutenez ehun dontzeilen tratua bete, kristauen aurkako borrokarako prestatzen dira, eta kristauak ere gudurako prestakuntzetan murgiltzen dira. Une honetan Betrina agertzen da, Euphrasarekin maitemindurik dena, Catrina adiskideari atsekabeturik hizketan, berak maite duenak bakarrik uzten duelako. Catrinak, bere aldetik, kexua agertzen dio, Pierrak ere utzi egin behar duelako, eta hala desertatzeko gonbitea egiten dio. Alabaina, honek ez du koldartzat har dezaten nahi, eta gerrara doa. Orain Santiago agertzen da bere zaldi zuriarekin, eta kristauak garaitzen zaizkie mairuei santuaren partaidetzari esker. Hurrena Satan sartzen da atzera, zerbitzari duen Mithilarekin batera.

Errege kristauek mairuei urtero eman behar dizkieten ehun dontzeilen ordaina gai errepikatua da literaturan, bai gaztelauan bai euskarazkoan. Hala, Gonzalo de Berceok ere La Vida de Sant Millán en –XIII. mendeko lana da hau– hau esaten digu 370. ahapaldian:

Mandó Abderramán a los cristianos,
el que el mal siegle prenda,
que li diesen cada año
LX dueñas en renda,
las medias de linaje,
las medias chus sorrenda,
¡mal sieglo haya puesto
que prende tal ofrenda!

Oihenartek bere Art Poétique Basque lanean, 1655ekoan, kantu tradizional bat jaso zuen gai beraren inguruan, saldu zuten dontzeilaren ezpainetan jarriz kexua.

D) Codex Calistinuseko V. miraria:

Urkatu piztua:

1352-1597. bert. Codex Calistinuseko V. Mirariaren bertsioa, urkatu piztuarena. Alexis eta bere emazte Betrina (Christina) Santiagorantz abiatzen dira beren seme Dominiquerekin batera. Ostatu batean hartzen dute tokia, eta neskame Pascalina Dominiquerekin maitemintzen da harekin, baina honek ondo hartzen ez duelarik, mendekua hartzea erabaki, eta zilarrezko edalontzi bat sartzen du Dominiqueren zorroan. Salaketa jarririk, semea urkatu egiten dute, baina erromesalditik bueltan gurasoek bizirik topatzen dute semea, honen berri ematen diote epaileari, oilarrek kantu egiten dute, eta neskamea urkatzen dute. Charlemagne ren pastoralaren bertsioan, honek ere mirari hau jasotzen baitu, Juliana izeneko neskamea ez dute urkatzen, erre baizik. Historia hau ordurako agertzen zitzaigun Alfontso X.aren kantigetako irudietan.

E) Santiago eta Amerika:
1598 1690. bert. Apostoluaren beste esku hartze bat gerran. Oraingoan Espainiako Isabel erreginaren alde arituko da, hura Amerikako indioen aurkako borrokan ari baita, egiazko erlijioa erakuts diezaieten. Ondoren Satan eta bere zerbitzari Mithila agertzen dira, azkeneko aldiz. Pablo Arribasek (1993) Bernal Díaz soldadu kronikagilea aipatuz dioen moduan, Cortés eta Pizarrok Santiagori eskatzen diote babesa indioen aurkako borroketan, eta ondorioz hauek mairu-hiltzaile izatetik indio-hiltzaile izatera igarotzen dira; eta Indietako kronikagileen kontakizunen arabera, halako batean indioek berek ere esaten dute Santiago ikusi dutela. Garcilaso de la Vega inkak ere kontatzen du, bere Comentarios reales (1535) lanean, nola agertu zen apostolua: Santiago, visiblemente delante de los españoles, que lo vieron ellos y los indios, encima de un hermoso caballo blanco. Hala, gehiegikerian erortzeko batere beldurrik gabe esan daiteke Latinoamerika osoa dagoela Santiago indio hiltzailez beteta.

F) Epilogoa: 1691-1707. bert. Le dernier Dialogue, edo beste pastoral batzuetan esaten dioten moduan Azken pherediquia edo “Sortida”. Hitzaurrea kantatu duen aktoreak ikusleen arreta eskertzen du, egindako akatsengatik barkamena eta Santiagorako erromesaldian murgil daitezen eskaria, eta azkeneko dantza bat egin dezatela; ondoren bakoitza bere etxera afaltzera joan dadin gonbidatzen ditu.

Hona hemen, bada, Jondone Jakoberen pastoralaren laburpen zehatz bat, argi eta garbi erakusten dituena misterio frantsesetan dituen sustraiak, gai berari buruzko europar literaturarekin dituen parekotasunekin batera.