Euskal ontzi arkitektura/Gerri-arteak sortutako itsasontziak, botozkoak eta bestelakoak

Gerri arteak sortutako itsason tziak, botoz koak eta bestelakoak

Aingeru Astui Zarraga

SARRERA

Itsason tziak irudika tzea artearen al derdi zaharrenetakoa da. Kristo aurreko milaka urte lehenagotik, gizakiak nabiga tzeko erabili izan dituen itsason tzien lekukotasuna utzi du har kai tzean grabatutako lanetan, tailuetan, margoetan, zeramikan, modelo soiletan, tapizetan…

Lan horiek guztiak hainbat helburutarako egin ziren. Ba tzuetan asmoa ez zen berez itsason tziak irudika tzea, baizik eta heroi edo per tsonaia jakin ba tzuek egindako bidaiak, balentriak eta biografiak konta tzea.

Artelan horietatik guztietatik ba tzuk baino ez ditugu jorratuko lan honetan, labur an tzean jorratu ere; herri artea esaten zaion horretan bete betean sar tzen direnak, hain zuzen.

Itsason tzien Europako erretratugile handiek balio artistiko handiko lanak egin izan dituzte; izan ere, haien obretan zehaztasun osoz irudika tzen dira benetako itsason tziak. Baina bezero hautatu eta gu txi ba tzuen tzat besterik ez zuten lan egiten, mer katari tza on tzietako eta gerra on tzietako armadoreen tzat eta kapitainen tzat. Modelogile profesionalek margolarien eskema berari jarraitu zioten, eta eskala zeha tza eta material nobleenak erabiliz landu zituzten enkargatutako on tzien modeloak. Baina, nor arduratu da arran tza on tziak eta ahalmen ekonomiko gu txiagoko armadoreen on tzi txikiagoak margo tzeaz? Salbuespenak salbuespen, marinelak baino ez, edo haien inguruko jendea. Oso moduan edo erabat doan bete tzen zituzten jasotako enkarguak, egoki bete ere.

itsas giroko herri artea: itsason tzien irudikapena

Euskal Herrian itsasoari loturiko herri arteak hainbat al derdi bil tzen ditu, baina guztien artean beharbada itsason tzien irudikapena da interesgarriena; bai modeloen bidez eta bai margolanetan egindako irudikapenak.

Herri arteak sortutako lan horien helburua ere askotarikoa izan da; besteak beste, itsason tzien patroien eta armadoreen etxeetan apaingarri izateko, marinelak bil tzen ziren taber netan oroigarri gisa jar tzeko eta baseliza eta elizetan zinopari moduan para tzeko egin eta erabili izan dira. Baina helburu hori lanaren jabeak zehaztu izan du, eta ez egileak. Hori dela eta, askotan ez dakigu itsason tzi baten modeloa edo erretratua zein eginkizunetarako egina izan zen; izan ere, lan horietan ez da adierazten helbururik. Ez da halakorik gerta tzen Mediterraneoko kulturan: han, esaterako, lana zinopari izateko egina izan bazen, adierazi egiten zen.

Hori dela eta, margolan bat botoz koa dela dakigu eliza bateko hormetatik edo gangetatik zin tzilik dagoenean; oroigarria dela, aspal diko taber naren batean ikusten dugunean; eta etxerako egina dela, armadoreen familia baten etxean dagoenean. Al diz, obra bere testuingurutik atera tzen badugu, nekez jakin ahal izango dugu zertarako erabili zen; izan ere, arestian esan dugun moduan, artistek ez zuten zehazten ez noren tzat ez zertarako egin zuten lana.

Artista gehienak arran tzaleak ziren normalean, eta beren adiskideek enkargatuta egiten zituzten lanak. Teknika xaloa eta berez koa erabil tzen zuten lan horiek egiteko. Alabaina, xehetasun handiz irudika tzen zituzten on tziak eta, horri eskerrak, oso balio tsuak dira ikerlarien tzat xehetasun tekniko eta etnografiko interesgarriak jakiteko. Kalitateari dagokionez, al deak daude lan ba tzuen eta besteen artean, baina oro har, herri arteak sortutako modeloetan eta margolanetan ezaugarri ber tsuak bereizten dira: teknika soila edo zakar samarra eta xehetasun nabarmenenen neurriak zer txobait handi tzea. Kontraesan horiek (zakartasuna zehaztasuna) ematen diote lan horiei berez duten xarma.

«In deo ultima spes»

Aipatu dugu lan ba tzuk botoz ko asmoarekin eginak zirela eta uste dut beharrez koa dela botoz ko irudien esanahiari buruz lerro ba tzuk idaztea, nahiz eta, berez, lan hau itsason tzien irudikapenari buruz koa izan oro har, irudika tze horien asmoa edozein izanik ere.

Itsasoa, han gerta tzen diren fenomeno ugariak direla eta, ingurune ezin egokiagoa izan da betidanik ezin konta ahala kondaira sor tzeko eta hauspo tzeko. Eta kondaira horiek bizirik iraun zuten marinelen gogoetan harik eta itsasoko uren gainean eta az pian gertatutakoak modu zientifikoan eta sinesgarrian azal tzen hasi ziren arte.

Jonas iren tsi zuen arrain erral doia, Virgilioren «pistrix in inmani corpore» delakoa, Ulisesen sirena tentagarriak, olagarro erral doiak, itsasoko sugeak eta Erdi Aroko kartografoek irudikatutako munstroak, den denak itsasoko gizon haien fantasiatik sortutakoak dira. Izan ere, etengabe itsasoaren bal din tza eta fenomenoen mende ibili beharrean izaten ziren gizon haiek, behin baino gehiagotan beren bizi tza arriskuan jar tzeraino.

Baina nabiga tzaile haiek askoz bel dur handiagoa zioten Jainkoaren haserreari eta mendekuari, ozeanoan bizi zen itsasoko munstro makurrenari baino. Mediterraneoko kulturan begi misterio tsu baten eraginean sinesten zuten; begi hark indar sun tsigarriak sor tzen zituela uste zuten eta hura borroka tzeko modu bakarra zegoela: haren begiratua indargabetuko zuen beste begi batekin aurre egitea. Hori dela eta, Mediterraneoko arran tzaleek eta marinelek «oculi» indargabe tzaileak margotu izan dituzte betidanik beren on tzietako bi amuletan.

Baina onena zen elementuak mendera tzen zituenarekin ondo mol da tzea, eta zehar kal di onak eta harrapaketa oparoak hari erregu tzea. An tzinaro klasikoaz geroztik gurtu izan dira Neptuno, Thetis, Proteo, Nereo eta Ozeano; ordurako jada, «in Deo ultima spes»; hau da, Jainkoarengan zuten az keneko esperan tza.

Ebanjelioek dioten moduan, arran tzaleek Jesukristori ekai tza bare tzeko eskatu eta hark on tzia iraul tzerainoko arrain harrapaketak eman ziz kienetik, itsasoko gizon emakumeen fedea lanbidearen esparru guztietara hedatu zen. Euskal ingurunean arran tzaleen el karteak (Kofradiak) sortu ziren, santu bati lotuta beti; itsason tziak santuen, ama birjinen eta purgatorioko arimen izenekin bataia tzen ziren; itsason tziak bedeinkatu egiten ziren uretaratu ondoren; salbeak esaten ziren itsasora tzean; Jainkoaren izena gora tzen zen lehen harrapaketan…

Aginduak eta botoak

Bat batean enbata harrotu da eta itsason tziek lehen baino lehen iri tsi behar dute porturen edo kostal deko babesen batera. Galer na izugarri az kar lehertu da ordea, eta ez dio uzten on tziari aurrera egiten. Arran tzaleek, izuak jota, ez dute Zeruari beren al de erregutu beste biderik ikusten; han dute beren az ken esperan tza. Ez diote zuzenean Jainkoari otoitz egiten; ai tzitik, Santuren baten edo Ama Birjinaren bitartez. Eta erreguari beste indar bat emateko, agindu edo boto bat eskaini diote, harrapatuta dauz kan denboraletik onik atera tzearen ordainean.

Itsasoko gizonak horrela erabaki tzen du zorra kita tzea. Ez du lagun tza hu tsaren truk eska tzen; ez, saria eskain tzen dio lurreko salbazioaren ordainean: jardun berezi ba tzuk, hala nola, erromesal diak, otoitz bereziak, mezak, etab.

Zinopariak

Al de jainkotiarrak marinelaren erregua bete tzen duenean, itsas gizona ere behartuta dago agindutakoa bete tzera. Horren erakusle, eta bitartekariari esker ona adierazteko, elizako hormetan edo gangetatik zin tzilik zinopariren bat jar tzen da.

Zinoparia, gehienetan, gizon emakumeek Jainkoari, Ama Birjinari edo santuei eskainitako ofrenda da, haiengandik jasotako graziaren oroigarri. Era askotako zinopariak daude; esaterako, herrenak, senda tzen denean, bere makuluak eman di tzake, eta beste gaixo ba tzuek, berriz, modu miragarrian sendatutako organoen irudikapenak, hainbat materialetan landuta.

Baina zinopari mota guztien artean nabarmen tzekoak dira itsasokoak, «hil jan tzi eta argizariz ko figura sorta zol da tsu hori guztia baino atseginagoak eta ederragoak».

Marinelen zinopariak nagusiki itsason tzien margolanak eta modeloak izan ohi dira.

Zinopari horien tradizioa oso an tzinakoa da, Mediterraneokoa jatorriz. Euskal Herrian ez da ezagu tzen noiztik datorren ohitura, hainbat arrazoi dela medio.

Batez ere zinopariak desagertu egin direlako elizetatik. Zori txarrez, ordea, ohikoa izan da hori, gure herrian ez ezik, Espainian, Italian, Fran tzian eta beste herrial de ba tzuetan ere. Lapurretak, utzikeria, garbiketak eta, batez ere, bil dumagile eta zahar kin salerosleen edo, okerrenean, ikonoklasta basatien lan makurra direla medio, margolan eta modelo ugari desagertu egin dira.

Horren erakusle da Gazteluga txeko San Juan edo Doniene ermita, zinoparietan tenplu abera tsa, baita gaur egun ere. Orain dela urte ba tzuk zinopariz beteta zegoen; itsason tzien ale ugari zegoen hormetatik eta sabaitik zin tzilik, baina utzikeriak eta zain tza faltak eraginda, gehienak lapurtu eta sun tsitu egin zituzten. Eta berriki, basatiren ba tzuek su eman diote hainbat al diz ermitari eta, horren ondorioz, gera tzen ziren zinopari bakan eta hondatuak erabat desagertu dira. Gaur egun, ondo zainduta eta berrituta dago ermita, eta hango hormetatik eta sabaitik zin tzilik botoz ko hainbat margolan eta modelo moder no ikus daitez ke.

Zinopariak desagertu izanaren beste arrazoietako bat, nahiz eta fisikoki ez desagertu, haien eral da tzea da. Hona prozesua: ermita bateko gangatik zin tzilikatutako modelo bat, hau tsak hondatuta, jai tsi egin dute konpon tzeko. «Berri tzaileak», borondate onenarekin noski, margo ukituak eman diz kie kroskoaren eta aparailuaren xehetasunei, eta modeloa, garbi eta distira tsu, itsason tzi moder noagoa bihurtu da. Akabo, desagertu egin da, beraz, jatorriz koa.

Garbiketa da zinopariak desagertu izanaren beste arrazoietako bat. Erretoreak, ilusioaren ilusioz, behar beste diru bil du du «bere» ermita zaharberri tzeko eta margo tzeko; ekin dio lanari eta barruko hondakin guztiak zaborretara bota tzen hasi da: hondatutakoen artean zer aur kituko eta si tsak jandako krosko bat sabaitik zin tzilik edo margolan bat belztuta eta mar koa pipiak janda!

itsason tzien irudikapen ba tzuen deskribapen

Atal honetan itsason tziak irudika tzen dituzten lan ba tzuk deskriba tzen ahaleginduko gara, herri arteak sortutako obrak guztiak. Zinopariez gain, margolanak eta etxeko modelo apaingarriak ere aztertuko ditugu; izan ere, ezaugarrien al detik ez dago haien artean al de aipagarririk; zertarako sortu ziren, horretan bereizten dira.

Aurreran tzean deskribatuko diren obren zerrenda ez da Biz kaian dauden guztien katalogoa (beharbada interesgarria li tzateke katalogo hori egitea), baizik eta arte mota horren lagin bat. Aipa tzekoa da, halaber, deskribatuko diren margolan eta modelo gehien gehienak Bermeokoak direla jatorriz, baina horrek ez du esan nahi Biz kaiko kostal deko beste toki ba tzuetan halako lanak egin ez direnik. Bai, egin dira, eta ez gu txi ere.

iturriak eta BIBLIOGRAFIA

 Sociedad Bilbaína: I Exposición de Modelos Navales (Catálogo), Bilbo, 1966.

- CHAPA OZAMIZ, Alfonso: Primer Catálogo de Modelismo Naval en Vizcaya, Bilbo 1974.

- Madrilgo On tzi Museoa: Catálogo Guía, Madril, 1945.

- Arran tzaleen Museoko Fi txategia (Bermeo) eta Euskal Ar keologia, Etnografia eta Kondaira Museoaren Fi txategia (Bilbo).

- Arte Popular: Retratos de Embarcaciones (Herri artea: Itsason tzien Erretratuak) erakusketaren liburuxka. Bermeoko Arran tzaleen Museoan egin zen erakusketa 2008ko irailetik abendura.