Euskal ontzi arkitektura/Testuinguru ekonomiko eta soziala XIII. eta XIV. mendeetan

Historia orokorrek, salbuespenak salbuespen, oso azaletik azter tzen dute euskal dunen presen tzia itsasoko kontuetan. Deigarria da hainbat herrial detako zenbat eta zenbat ikerlarik «uzten duten bazterrera» euskal dunen itsasoko epopeia. Aski da itsas museo nagusiak bisitatzea eta «euskal» hitzaren bila han eta hemen jardutea horretaz konturatzeko. Balea arrantzale gisa ere ez dituzte aipatzen. Bestalde, bidezkoa da esatea euskaldunek beren kabuz eta beren probetxurako jardun zutela itsasoan (ez inongo errege-erreginen zerbitzura, alegia), ez zutela berekin eman ez notariorik ezta eskribaurik ere beren ibiliak eta ekintzak gerorako jaso tzeko; izan ere, askotan isilean eta ezkutuak ibil tzen ziren, eta beste askotan ez zuten inolako interesik ibili horien berri jakin zedin. Noski, euskaldunen berezko izaerak ere izango zuen zerikusirik, euskalduna ez baita inoiz laudorio eta gorespen handien zalea izan; aitzitik, egindakoari garran tzirik eman gabe aritu izan da, eta inoiz bere burua goratu izan badu, ingurukoen artean egin du, auzo eta lagunen artean, gainerakoek zer pentsatzen zuten gehiegi axola gabe. Horrenbestez, euskal historialaririk ezean, ulertzekoa da gertaera nabarmenak ahanzturan galtzea edo beste batzuek haien historiarako biltzea.

Euskal nabigazioaren hasiera

Balea olioaren garraioa

Ezagutzen ez dugunak sortutako lanbro lausotuen eta aspaldiko kondairen oihartzunen artetik, zerbait benetakoa agertzen da, zerbait zehatza: euskaldunak eta balea olioa lotzen dituen dokumentu bat. Agiria, faktura moduko bat, 670. urtekoa da, Akitaniako eta Baskoniako dukerriak frankoen eta godoen mende ez zeuden garaikoa; hau da, bikingoek eta normandiarrek Baiona bereganatu baino askoz lehenagokoa (bikingoek 844. urtean hartu zuten Baiona). Agirian zehazten da euskal dunek 40 moio neurri (*) balea olio bidali zituztela, Jumiegesko abadia argiztatzeko.

Joseph Garatek egin zuen dokumentuaren iruzkina eta A. Marcel Heruberrek eman zuen ezagutzera «Revue Maritime» (1) aldizkarian. Garatek dio Jumiegestik halako olio eskaera garrantzitsua egiteko, euskal balea arrantzaleek sona handia behar zutela izan, aspaldiko ospea eta ondo finkatua; izan ere, Jumieges Sena ibaiaren ertzetan dago, Ruan eta Havre artean, nahiko urrun Euskal Herritik. Hau da, Garaten arabera ospe hori ezin zitekeen etorri noiz edo noiz balearen bat harrapatzeagatik; alegia, euskaldunak ez ziren mugatzen hondartzetan kasualitatez hondoa jotako baleen koipea urtzera, uste hori okerra da; gainerakoan, ezingo lukete halako muntako salerosketarik egin eta mantendu.

Garatek azaldutakoaren arabera, agiriak ez du esaten nola garraiatu ziren 40 balea olio moio haiek; kontuan hartu behar da, ordea, aspaldiko garai haietan gaur adina biderik ez zegoela eta ibilbide handietatik kanpo eta horrenbesteko garrantzirik ez zuten bi puntu hain urrun lotzeko biderik ere ez zegoela; hortaz, pentsatzekoa da garraioa itsasoz egin zutela.

Horrek adieraziko luke VII. mendeko euskaldunek bazutela ahalmena ontzi handi samarrak eraikitzeko; gutxienez 250 bat litroko 40 barrika garraiatzeko gai ziren ontziak; 10 tona inguruko karga erabilgarria eramateko moduko ontziak, alegia. Eta hori guztia, bikingoek ontzigintzara ekarritako teknika aurreratuekin hartu emanik izan baino lehen. Izan ere, bikingoek Lapurdi mendean hartu zutenean sortu ziren harreman horiek. 1059. urtean Baionak pribilegio bat eskuratu zuen balearen produktuak sal tzeko; badira frogak hori baiesteko.

Merkataritza jarduera hori, ordea, ez zen data jakin horretan abiatu, askoz lehenago baizik. Aturri ibaiaren bokalea al datu artean, Baionako portutik ateratzen ziren Nafarroako eta Gaskoniako eta Akitaniako produktuak batez ere Britainia Handiko uharteetara eta Europa iparraldera. Ontzi horietan ardoa, artilea, burdina, kobrea, beruna eta laboreak zamatzen zituzten; bueltan, berriz, ehunak, eztainua, larruak, abereak eta eskuz egindako objektuak ekartzen zituzten.

Merkataritzarako eta defentsarako ontziak

Kabotajeko marinel trebea izan da beti euskal duna; Jumiegesko agiria da, dudarik gabe, horren lekuko. Jakina da, orobat, garai horretan euskal on tziek balea olioz hor ni tzen zutela Bordele, modu erregularrean, gainera.

Eta horren argitan, pen tsa tzekoa da horrelako on tziekin gure aspal diko arbasoak gai zirela itsasoz bidaia luzeak eta arriskuz beteak egiteko. Gerora euskal on tzigin tzak izan zuen nagusitasuna uler tzen lagunduko luke horrek. Mila urte geroago, XVI. mendearen hondarrean, hasi zen gainbehera nagusitasun hori.

Euskal on tziak hobetu egin ziren gero Lapurdin finkatutako bikingoen eraginari esker. Hala, on tzi horiek mer katari tzan eta mer katari tza bideak babesteko gerra ekin tzetan jardun ziren al di berean.

Kostal deko kokaguneak eta on tzigin tzaren garapena. XII XIII. mendea

XII. menderako Baionak eta Donostiak bazituzten ordenan tzak salgaien eta arran tzaren trafikoa arau tzeko.

Mende horretan, Baionako on tziak mer katari tza jardueretan eta gerra ekin tzetan jardun ziren Ingalaterrako monar ken aginduetara, eta Mediterraneora ere iri tsi ziren.

Hirugarren guru tzadaren hasieran, Rikardo I.a Lehoi biho tza Lurral de Santuraino iri tsi zen itsasoz, on tzidi handi baten buru. Lapurdiko on tziak ere baziren tartean.

XIII. mendearen hasieran, baionesek itsas ermandade bat sortu zuten el karri lagun tzeko eta pleitak eta salgaiak erregula tzeko.

Garai tsu horretarako, euskal kostal deko beste portu ba tzuk salgaiak salerosten hasi ziren atzerriko portuekin, eta mer katari tza hori indar har tzen joan zen, eta erabat arran tzaren mende egoteari utzi zioten herri horiek. Donostiak eta Hondarribiak harreman ona zuten Baiona, Normandia eta Flandesekin.

Testuinguru horretan, ezagun da garaiko euskal dunak oso aurreratuta zeudela nautikan; izan ere, normal tzat har tzen dira atzerriko portuekin zituzten mer katari tza harremanak. Kontuan izan behar da Biz kaiko gol koan nabiga tzeko eta Man txako kanalera iristeko on tzi sendoak eta itsasokoak behar izan direla beti, eskifaiako kideen trebetasunaz gain, noski, bat bateko galer nak eta denborale borti tzak izan ohi direlako itsaso horretan.

Donostiaren eta kostal deko beste herri ba tzuen forua

1180rako, Nafarroako An tso Jakitunak forua emana zion Donostiari, Lizarrako forutik eratorria.

Donostiako Foruak itsas zuzenbideko dok trina jaso tzen zuen; nabarmen tzekoa da Bar tzelonako «Llibre del Consulat del Mar» gore tsia eta hiri bereko «Ordenan tzak» (1258) baino mende erdi pasa txo lehenagokoa dela, eta Ingalaterrako «Rol de Oloron» en tzute tsuaren (1152) garai ber tsukoa.

Donostiako Foruak hainbat abantaila eskain tzen zituen bertan finka tzeko, eta horrek hainbat etor kin gaskoi erakarri zituen. Gaskoi horiek hiria gara tzen parte hartu zuten eta izen asko utzi zituzten Donostiako toponimiarako.

Gipuz koa Gaztelako koroaren mendera igaro zenean, egiaz ezin jakin nola, Alfon tso VIII.ak Donostiako Forua berre tsi ez ezik, beste herri ba tzuetara ere zabal du zuen: 1203an Hondarribiara eta 1209an Getaria eta Mutrikura. Hurrengo mendean Zumaiara eta Zarau tzera eta, az kenik, Orio eta Usurbilera hedatu zen foru hori.

Foru horiei esker kostal deko herrietan eta beste ba tzuei esker bar neal dekoetan egonkortu egin zen biztanleria eta herriak garatu egin ziren; hala, beste komunikazio bide ba tzuk zabal du ziren, ziurragoak, eta horrek eraginda beharrak ere ugaritu egin ziren, batez ere elikadurari lotutakoak. Behar horiek zirela medio, beste mer katu ba tzuk zabal du ziren, mer katu handiagoak, eta, horren ondorioz, inportatu eta esportatu beharreko salgaien joan etorria ere hazi egin zen.

Salgaiak eta ibilbideak

Euskal on tzietan hala izan da beti. Gipuz koarrek eta biz kaitarrek besteren salgaiak ere garraiatu arren —batik bat ardoak, artileak, ehunak eta larruak—, elikagai asko inportatu behar izaten zuten beren beharrak ase tzeko. Baina, era berean, burdina, armak, lanabesak eta eskuz landutako erremintak ere esporta tzen zituzten, baita arrain gazituak eta balearen produk tuak ere.

Egiaz, gehiago ari tzen ziren salgaiak herri batetik bestera garraia tzen, besteren kontura, beren produk tuak salerosten edo truka tzen baino. Hortik ondoriozta tzen da on tzidi indar tsua zutela, esporta tzeko eta inporta tzeko zituzten beharrak baino indar tsuagoa.

Horren ondorioz, nabigazioa asko garatu zen eta on tzi gehiago eta handiagoak egin behar izan zituzten, eta on tzien fabrikazioa hobetu ere hobetu behar izan zuten.

Baionako Marinelen Ermandadearen 1213ko estatutuetan zehazten da haien mer katari tza bidea Bordele eta Arroxelatik igaro tzen zela, eta gero Ingalaterrako eta Flandesko portuetara iristen zela. Itzulikoa leku berberetatik egiten zutela ere jaso tzen da estatutu horietan.

Baionesen beste ibilbide bat hau zen: Donostia, Bermeo, Santander, Coruña eta Ferrol.

Nafarroako esportazioak

Arabako esportazioak Debako portutik egiten ziren. Nafarroakoak, al diz, Baionako portutik egiten hasi ziren berriro ere 1248an, Teobal do I.ak baionesekin egindako hi tzarmena zela bide.

Baina 1286an, Gaztelako An tso IV.ak frankizia eman zien nafarrei beren produk tuak Donostiatik eta Hondarribiatik bar na aske sartu eta irten zitezen eta, horren ondorioz, Baionako portuko mer katari tza murriztu egin zen. Horri esker, Gipuz koako portuen bitartez Nafarroako mer katariek harreman zuzenak zituzten Flandesekin.

Garbi dago Nafarroako eta Gaztelako errege erreginen artean gorabeherak sor tzen zirenean, Nafarroako produk tuek berriro ere Baionarako bidea har tzen zutela eta han on tzira tzen zituztela.

Jarduera ez komertzialetarako ontziak

Euskal on tziak, arran tzan eta mer katari tzan ez ezik, beharren arabera piraterian ere jarduten ziren, edo alokatu egiten ziren besteren gerra ba tzuetan borroka tzeko. Euskal on tziek eta marinelek ospe handia zuten eta eskari handia izaten zen haiek aloka tzeko; on tzia eta eskifaia, biak batera aloka tzen ziren.

Datu historiko moduan, nabarmen tzekoa da Bonifaz almiranteak Fer nando Santua Gaztelako erregearen aginduz antolatutako on tzidiaren zati bat Gipuz koako eta Biz kaiko on tziek osa tzen zutela. Berbereen galeren kontra borroka tzeko, Sevilla blokea tzeko eta Trianako txalupa kateatuen zubia apur tzeko antolatu zuen Bonifazek on tzidi hura. Hala jaso tzen da Alfon tso Jakitunaren Kronika Orokorrean.

Ibaier tzeko arotz euskal dunen tzat ere izan zen kontraturik; izan ere, asko Sevillara joan ziren mairuek utzitako on tziolak berrantola tzen lagun tzeko, eta Mediterraneoko gerran iraute al dera galerak eraiki tzeko.

1292an, Fran tziako Filipe IV.ak on tziak eta eskifaiak kontratatu zituen Hondarribian eta Donostian bere gerra kanpainetarako.

Ontzien bilakaera geldia

Garai haietan, hamar kada joan, hamar kada etorri, herrial de bateko eta besteko on tziak berdin tsu manten tzen ziren, el karren artean al de handirik gabe. Gogoratu behar da herri guztiek ohitura ber tsuak zituztela on tziak eraiki tzeko, bai garai haietan eta bai mende ba tzuk geroago ere; hau da, memorian eta eguneroko ohituretan oinarri tzen ziren, ibaier tzeko aro tzak ez bai tziren on tzi handietan al daketak egiteko zaleak, mol daketa horiek zirela medio hondamendiren bat gerta tzeko bel dur ziren eta. Hondamendia izango bai tzen arotz horien tzat, ohiko mol deetatik atera eta eraikitako on tziren bat itsasoan ez ondo mol da tzea edo bateren bat hondora tzea. Ondo ezagutu eta probatutako forma eta propor tzioekin baino ez zuten lan egiten. Belaunal diz belaunal di ahoz transmititutako artisau tza zen hura; garai hartan ez zen inolako ar txiborik, planorik eta kal kulurik. Ondorioz, on tzien bilakaera oso motela izan zen, mendeetako kontua, nahiz eta mer katari tza trafikoaren beharrak eta gerrak zirela medio etengabe berri tzeko eta gara tzeko premia hor izan.

Itsas erakundeak

Gaztelako Padurako Ermandadea

Labur bada ere, on tzigin tzaren historiari buruz ko ohar hauetan ezin da aipatu gabe utzi erakunde hori, garran tzi handia izan bai tzuen Euskal Herriko itsas historian.

XIII. mendearen amaiera al dera, Fran tziak ahalegina egin zuen Ingalaterra eta Akitania arteko trafikoa mozteko. Blokeo horrek eragoz pen handiak sor tzen ziz kien euskal dunei eta kantabriarrei, Man txako kanaletik Iparral dera mer katari tza egitera joaten zirenean, eta, al di berean, euskal dunak euskal dunen kontra borroka tzera behar tzen zituen itsasoan. Historian askotan errepikatu izan da makur hori.

Biz kaiko gol koko portu bateko eta besteko marinel kaltetuek beren burua nola babestu aztertu zuten eta konfederazio bat sor tzea erabaki zuten. Hala, 1296. urtean Gaztelako Padurako Ermandadea sortu zuten Santander, Castro Urdiales, Laredo, Bermeo, Getaria, Donostia, Hondarribia eta Gasteiz ko herriek. Gasteiz, noski, ez zen itsasoko herri moduan sartu Ermandadean, baina herri inportantea zen kostal deko portuen eta bar neal deko mer katuen arteko trafikoan; bar neko mer katu horietatik atera tzen ziren artilea, ardoa eta zerealak.

Portu ba tzuen eta besteen artean sortutako auziak konpon tzeko sortu zen Padurako Ermandadea, itsasoko mer katari tza arau tzeko, el karri babesa eta lagun tza emateko, eta gerretan batera parte har tzeko. Neurri batean, Hansa Teutonikoaren an tzeko erakundea izan zen; Hansa hura berrogeita hamar urte inguru lehenago sortu zen Baltikoko portuen artean.

Nabigatzaileen kofradiak

Padurako Ermandadea, egiaz, kofradien el karte bat zen. Biz kaiko gol koko herri arran tzaleetako marinelen kofradiek garran tzi handia zuten beren herrietako bizimoduan; izan ere, altuerako marinelek, arran tzaleek eta armadoreek osa tzen zituzten kofradia horiek.

Kofradia horiek historia luzea zuten jada Euskal Herrian, nahiz eta haien gaineko dokumentazioa askoz berriagoa izan. Baionako Marinelen El karteko estatutuak 1213. urtekoak dira; Bermeoko kofradiakoak, 1358. urtekoak; Hondarribiakoak, 1361ekoak; Lekeitiokoak, 1381ekoak.

Estatutu horietan guztietan, arran tza eta atzerriko on tziak portuan sar tzeko eskubidea arau tzeaz gain, istripuengatik, gaixotasunengatik edo zahar tzaroagatik kofradiakideei bideratutako sorospena ere finka tzen zen; hil dakoen eliz kizunak eta lurpera tzea ere kofradia ba tzuen kontura izaten ziren inoiz.

Hi tzarmenak eta akordioak ere egiten dituzten Padurako Ermandadeko kide izan ala ez. Horren adibide dira hauek:

- 1331. urtean Baionak eta Biarri tzek Santander, Laredo eta Castrorekin sinatutako bake hi tzarmena;

- Baionak eta Biarri tzek 1328an Donostiarekin sinatutakoa;

- Mutriku, Getaria eta Donostiak 1339. urtean hi tzartutakoa.

Kanpo harremanak

Padurako Ermandadea indar tsu jaio zen, en tzutea eskuratu zuen eta botere tsu bihurtu zen. Oso botere tsu ere, hasiera hasieratik irmo jarri bai tzen Gaztelako erregearen aurrean, ermandadearen kalterako edo jarduteko askatasunaren kontrako izan zitekeen edozer zela ere. Ermandadeak mer katari tza harremanak izan zituen Hansarekin eta erakunde horren portuekin.

Euskal dunek, berriz, delegazioak eta fak toriak sortu zituzten Hanburgo, Bremen, Brujas, Amberes, Ostende eta Nantesko portuetan. Euskal dunek eta Hansako teutoiek edo «esterlinek» –hala esaten zi tzaien Euskal Herrian– el karrekiko trukean jarduten zuten, haiek Euskal Herriko portuetan ezarrita bai tzituzten beren lantegiak eta ordez kari tzak. Hala gogora tzen du Donostiako Al de Zaharrean haien oroimenez ko kaleak.

Lapurdiko portuek ere harreman ona izateko hi tzarmenak sinatu zituzten Padurako Ermandadearekin. Hi tzarmen horiek, nola edo hala eta gorabehera handiekin, ehunka urte iraun zuten.

1337an Ehun Urteko Gerra hasi zen Fran tzia eta Ingalaterra artean. Ermandadeak neutral irauteko eta bi herrial detako bakar batean ere inolako gerra trepetik ez sar tzeko konpromisoa hartu zuen.

1350ean Donostiako portua berriro gaitu zuten Nafarroako itsas mer katari tzarako. Neutraltasuna mesedegarri izan zen euskal dunen tzat; izan ere, horri esker aukera zuten askatasun osoz Man txako kanalean nabiga tzeko eta Flandesera iristeko, eta beste herrial deekin arriskurik gabe mer katari tzan jarduteko. Nolanahi ere, hori ez zen oztopo Biz kaiko gol koko eskifaia erreboltari eta ol dar tsuak kontrabandoan eta piraterian jarduteko.

Sortu eta berrehun urtera utzi zion Ermandadeak bere egitekoari, 1494an Burgosko Kon tsulatua ezarri zenean eta 1511n Bilbokoa.

Itsas mer katari tza

Bilbo 1300. urtean eratu zen, baina beste 100 urte behar izan zituen Bermeo gaindi tzeko eta itsasoko jardueretan Biz kaiko buru izateko. Alfon tso XI.a Gaztelako erregeak artilearen mer katari tza Bermeotik Bilboko portura desbideratu zuenean gertatu zen hori.

XIV. mendean etengabekoak izan ziren gerrak: 1337an hasia zen ordurako Ehun Urteko Gerra Fran tzia eta Ingalaterraren artean eta, az kenean, mende oso bat baino gehiago iraun zuen. Mende horretan, ordea, euskal dunak indar tsuak ziren itsasoan, eta neutral mantendu ziren; hau da, bi aur kariekin jarduten ziren mer katari tzan. Baina, al di berean, tal de solteetan, ez zuten kez ka iz pirik ingelesen zerbi tzura nabiga tzen zuten on tzi baionesei eraso egiteko, ezta Ingalaterrako kostako bertako portuei eraso egiteko ere.

Orobat, Galizia eta Portugalekin ere mer katari tza bizia egiten zuten euskal on tziek.

Eta Andaluziak Atlantikoan zituen portuetatik —hala nola, Sevilla eta Cadiztik— Mediterraneoan sartu ziren Kataluniaraino. Andaluziako mer katu horietan salgaien biltegiak zituzten euskal on tziek.

Jakina da euskal on tziak Aragoiko erregearen sol datapeko izan zirela genoarren aur kako gerran.

1345eko maia tzaren 23ko diploma batean ager tzen da Algecirasen Donostiako hainbat on tzi izan zirela Alfon tso XI.aren zerbi tzura.

Eta 1351n Bar tzelonara iri tsi ziren Flandestik abiatutako lau on tzi donostiar.

Eta denbora horretan guztian Fran tziako, Herbeheretako eta, iparral derago, Hansako portuekin mer katari tzan jarduteari utzi gabe; izan ere, euskal dunek harreman ona zuten Hansakoekin 1348. urteaz geroztik.

Hansako Liga

1252an sortu zuten, Ligako herriak eta herri horien mer katari tza ibilbideak piraten lapurretetatik babesteko.

Hansa Teutonikoa edo Hansako Liga indar handiko el kartea zen. Lubecken zuen biho tza eta itsaser tzeko eta bar neal deko laurogeita hamar bat herri bil tzera iri tsi zen. Industria eta mer katari tza al detik hirigune handiak; hala nola, Dan tzig, Bremen, Kolonia, Hanburgo, etab. Horrenbestez, Iparral deko itsasoko eta Baltikoko trafiko guztia monopolizatu zuen.

Hansak mer katari tza fak toriak eta salgaien biltegiak ezarri zituen hainbat herrial detan. Hainbesteko boterea bereganatu zuen itsasoan, nahikoa indar bai tzuen edozein herrial deren kontra gerran ari tzeko.

Bi mende pasa txoan, Hansak botere handia izan zuen, baina hainbat arrazoi zirela medio, ahalmen hori gal du eta desagertuz joan zen pixkanaka pixkanaka, bizirik irauteko helburuak desager tzearekin batera. Arrazoi horien artean hauek aipa daitez ke: Amerikaren deskubrimendua, Europako feudalismoaren sun tsi tzea eta, horren ondorioz, monar kien botere handiagoa, mer katari tza ibilbideen desbidera tzea urrunagoko beste jomuga ba tzuetara…

Euskal dunen eta Hansako kideen arteko harremanak

Euskal dunek eta Hansako kideek harreman nahiko ona izan zuten. Izan zituzten, noski, erasoak, bahiketak eta on tzien konfiska tzeak bi al deetako portuetan. Baina normalean el kar errespeta tzen zuten, guztien tzat bai tzen mesede. XV. mendean, artean ere, el karrekiko errespetu horri eusten zioten. Adibidez, Brujasen, 1430. urtean, hala gertatu zen Carlos Claveriak jasotakoaren arabera:

Ermandadea Ingalaterrarekin gatazkan

XIV. mendera itzulita, 1306an su etenak hi tzartu zituzten Eduardo I.a Plantagenet Ingalaterrako erregearen eta Padurako Ermandade euskal dun kantabriarraren artean, Gaztelako erregearekiko erabat burujabe, Biz kaiko gol koko on tziek Ingalaterrakoei lapurretan egiteari utz ziezaioten.

1309 beste zenbait su eten sinatu ziren. Baina urte gu txiren buruan, berriro ere okertu egin zen egoera, Iparral deko eta Hegoal deko euskal dunak behin baino gehiagotan borrokatu bai tziren el karren artean. Iparral dekoek osoki bere tzat hartu nahi izan zuten ardoaren garraioa Bordeletik Ingalaterrara eta Flandesera, eta hortik sortu zen afera. Orduan, Hegoal dekoak, aspal didanik salerosketa eta garraio horretan ibiliak, Ingalaterrako eta Lapurdiko on tzi oro eraso tzen hasi ziren. Hala, itsasoko garraioa ezinez ko bihurtu zen.

Ermandadearen on tziak ahal handikoak ziren, ingelesenak baino askoz gehiago. Hori dela eta, Ingalaterrako erregea kexatu egin zi tzaion 1328an Gaztelako errege Alfon tso XI.ari, euskal dunak eta kantabriarrak egiten ari ziren gehiegikeriak zirela eta ez zirela. Eta 1330ean berriro kexatu zen Arroxelari eginiko erasoen ondorioz. 1350ean, artean ere kexu ziren ingelesak: Eduardo III.a Ingalaterrako orduko erregeak ida tzi bat bidali zien Yor keko eta Canterburyko go tzainei otoitz egin zezatela eska tzeko jasaten ari ziren piraterien aur ka herrial dea babestearen al de. Erregea bel dur zen euskal dunek eta kantabriarrek mer katari tza ibilbideei eraso egingo ote zieten edo ibilbide horien jabe egingo ote ziren. Eta elizgizonei otoi tzak eska tzen eta Gaztelako erregeari kexuak helarazten ziz kion bitartean, erregeak flota indar tsua antolatu zuen eta eran tzun bel durgarria prestatu.

Borroka Winchelsean

Az ken urteetan ingelesek gerrarako prestatutako on tziak bil du eta armada handia osatu zuten. Az kenik, Henrike III.a, haren seme Prin tze Bel tza eta Lancaster ko dukea buru zirela, ingelesek aurre egin zieten Padurako Ermandadeko euskal dunen eta kantabriarren on tziei. Aurrez aurrekoa 1350eko abuztuaren 23an izan zen Winchelseako senaian. Borrokaren emai tza ez da guztiz ondo uler tzen.

Gerta tzen dena da ingelesak izan zirela gertaera haren historialari garaikide bakarrak. Normala denez, beren erregearen garaipen handia aipa tzen dute, eta Euskal Herriko eta Kantabriako on tzien sun tsiketa. Euskal dunek, ohiko legez, ez zuten deus jaso historiarako. Berez, Ermandadeko on tziak Flandestik bueltan zetozen, salgaiz zamatuta, burdina, ardoa eta artilea hara eraman ondoren. Urtean bi konboitan el kartuta joaten ziren on tziak Flandesera; konboietako bat apirila eta maia tza artean abia tzen zen Biz kaiko gol koko kostal detik; bestea, abuztu eta iraila artean. Gerra garaiak ziren eta, neutralak izanagatik ere, Euskal Herriko eta Kantabriako on tziak konboian joatea babes eran tsia zen on tzi haien tzat.

Baina ez zen aski izan Winchelseako uretan, kostal detik hurbil, zain zutenari aurre egiteko. Zalan tzarik gabe, borroka bel durgarria izan bide zen, ingelesen al detik hil dako asko eta hondoratutako itsason tzi asko izan bai tzen; alabaina, euskal dunek jasan zuten kolperik borti tzena, hogeita hamar on tzi baino gehiago gal du bai tzituzten itsasoaren hondorik bel tzenean.

Ingelesek, nola ez, garaile tzat jo zuten beren burua, eta ospa tzeko urrez ko domina bat landu zuten. Alabaina, bada zerbait oso argi geratu ez zena: borrokaren ondoren bi aur kariek egindako Hi tzarmena, hain zuzen. Ingelesek irabazi arren, hi tzarmen horren bal din tzak gal tzaileen al dekoak izan ziren.

1351ko Hi tzarmena

1351. urteko abuztuaren 1ean, Londresko Dorrean, Ingalaterrako errege, Irlandako jaun eta Akitaniako dukeak 20 urteko Hi tzarmena izenpetu zuen Castro Urdiales, Bermeo eta Getariako prokuradoreekin. Akordio horren bitartez amaitu tzat eman zuten gerra Ingalaterrako kostal dean, aurrez el karri kalteak ordainduta, eta trukean euskal dunek eta kantabriarrek edozein herrial detako itsaso eta portuetan, baita Ingalaterrakoetan ere, aske nabiga tzeko, mer katari tzan jarduteko eta arran tza tzeko baimena eskuratu zuten, besterik gabe leku bakoi tzak herrial de kideen tzat ezarrita zeuz kan eskubideak ordainduta.

Lapurdiko portuek (Ingalaterrako administraziopean zeuden) ez zuten hasiera batean 1351ko Hi tzarmena sinatu; bi urte geroago, 1353aren amaieran, egin zuten Hondarribiako parrokia elizan. Han ziren, al de batetik, Baiona eta Biarri tzeko ordez kariak, eta, bestetik, Laredo, Castro Urdiales, Mutriku, Getaria, Donostia eta Hondarribiakoak. El karri agindu zioten ez zutela «besteren salgairik lapurtuko ez bestelako kalterik egingo»; 1354ko uztailaren 9an berre tsi zuten akordioa, Ingalaterrako erregeak baieztatuta. Konpromiso horretara atxiki ziren Biz kaia al detik Bilbo, Gaminiz (Plen tzia), Bermeo, Lekeitio eta Ondarroako ordez kariak.

Nolanahi ere, su etenak ez zuen askorik iraun; izan ere, kontrako interesak ugari ziren, eta berriro ere liskarrak sortu ziren Bidasoaz al de bateko eta besteko euskal dunen artean, mer katari tza lehiak zirela medio.

Itsas jarduera bizia

1350. urtearen aurretik, euskal dunek fak toriak eta kontratazio etxeak zituzten Ostenden eta Brujasen. Hori dela eta, Gipuz koako on tziek (kokak) garraio zerbi tzua eskain tzen zuten Mediterraneoko portuen artean: Alacanteko espar tzua eramaten zuten batetik bestera, Ibizako ga tza Fran tziako portuetara eta Fran tziako garia Bar tzelonara.

Orobat, XIV. mendearen bigarren erdial dean, hainbat euskal on tzi aritu ziren genoarren zerbi tzura. Euskal on tzien ondoren, Hansako on tziak eta Europako beste herrial de ba tzuetakoak hasi ziren Mediterraneoan. Mendearen amaieran, orduan lortu zituzten Mediterraneoko hiriek behar beste on tzi euskal dunenak ordez ka tzeko.

Euskal dunek aurrez aipatutako guztia egiteko aukera izan zuten beren kabuz nabiga tzen zutelako, bandera neutralarekin, eta on tzi indar tsuak zituztelako edonori aurre egiteko. Ondo armatutako on tziak ziren, garai hartan kostal detik urrun itsasorik handienarekin ere nabiga tzeko gai ziren bakarrak. Maneiagarriagoak eta errentagarriagoak ziren Mediterraneoko on tziak baino; Mediterraneoakoek aparailu latinoa eta arraun lema bikoi tza zuten bai eta belazurrun luzea ere; horren ondorioz, eskifaia kide asko behar zituzten maniobretarako.

Harrigarria da, harrigarria denez, euskal dunek jarduera horietan guztietan parte har tzea eta, horrez gain, balearen industria haztea eta on tzigile bikainak izatea, itsaser tzeko arran tza zain tzea eta herrial dearen beraren barruan ezohiko garapenean parte har tzea; siderurgian, adibidez. Ez da ez, erraz uler tzen jarduera hori guztia; izan ere, portu txikietako eta garran tzi gu txiko herrietako enpresa partikularretan sortu zen, estatu nazional baten babesik gabe eta biztanle gu txirekin. XIV. mendean, izurri epidemia la tza izan zen, eta horri gehitu behar zaiz kio herrial deen arteko liskarrak eta gerrak; hori dela eta, Euskal Herriak biztanle asko gal du zituen. Kal kuluen arabera, 1400. urtean Gipuz koan 47.000 lagun inguru bizi ziren, Biz kaian 53.000 inguru eta Araban 70.000 inguru.

Euskal on tzigin tza

XIV. mendean euskal on tzigin tzak en tzute eta ospe handia zuen. Horren adibide da 1352ko gertaera hau, Fer nandez Durok jasoa:

«Eduardo II.a Ingalaterrako erregeak «Getariako San Antonio» on tzia pleitatu zuen. Litekeena da hautu horretan gaur egun moda esaten zaion horrek eragitea; izan ere, Kantabriako on tziek itxura eta edertasun al detik beste herrial deetakoak baino gehiago izateko ospea zuten». (2)

On tziolak

Itsaser tzeko herri guztiek zituzten alturako on tziak, arran tzarako eta atoi lanetarako on tzi txikiez gain. Pinaza en tzute tsu horiek ia beti herriko bertako on tzioletan eginak izaten ziren. Itsasadarretan eta ibaier tzetan, leku egokietan beti, antola tzen zituzten on tziolak. Ohol mailaz eta teilapez osaturiko lekuak ziren. Harmailak, normalean, ibaiaren paralelo ezar tzen zituzten, kroskoak saiheska uretara tzeko; izan ere, Euskal Herriko ibai estuek ez zuten aukerarik ematen kroskoak brankatik popara uretara tzeko; non eta harmaila ezar tzeko ibaiak bihurgune zabal bat egiten ez zuen.

Baliabide gehigarriak

On tzioletatik ez oso urrun, beti zeuden hariztiak, gaztainadiak eta pagadiak. Egur horiek ziren on tzigin tzarako lehengaiak. Era berean, oso eskura zituzten burdinolak eta artisau lantegiak, il tzeak, lanabesak, burdineria, aingurak, kateak eta era guztietako armamentua hor ni tzeko. Oso aspal ditik, Eibarren eta inguruko herri txikietan armak eta lanabesak egiten zituzten familia lantegietan. Euskal dunen beharrak sobera ase tzen zituzten lantegi horiek, eta beste herrial de ba tzuetara esporta tzen zituzten armak eta bestelakoak. Irundegiak eta belak, sareak eta mota guztietako sokak egiteko lantegiak ere ez ziren falta Euskal Herrian.

Esandako guztiaren harira, nabarmen tzekoa da hori guztia ez zela goizetik gauera sortu eta egindakoa. Ai tzitik, belaunal diz belaunal di garatutako lana eta sormena dago bul tzada horren guztiaren atzean. Euskal Herria txikia da eta beti izan da pobrea elika tzeko baliabideen al detik.

Giza baliabideak

Bestalde, demografia dentsitate handia izan du Euskal Herriak. Euskal dunek modua aur kitu behar izan dute gehiegiz ko biztanleria horri irteera emateko, eta horretarako enpresak sortu izan dituzte kanpoan, emigrazioa bidera tzeko. Horregatik izan dira euskal dunak gerra eta itsasoko gorabehera guztietan, eta hango eta hemengo kolonizazioetan, baita tokirik urrun eta apartenekoetan ere.

Gainera, euskal dunak, batez ere kostakoak eta medikoak, ez ziren inoiz inoren zerbi tzari ez inongo jaun txo feudalen mendeko izan. Hori dela eta, euskal aur ki tzaile, konkista tzaile eta ekin tza gizonen kopurua harrigarri handia begitan tzen da jatorriz hain lurral de txikia izateko.

Hori bera oso ondo adierazi zuen Seoane eta Alhamako mar kesak ondorengo paragrafoetan. Aurreko mendearen hasieran ida tzi zituen lerro hauek, gipuz koarrei buruz:

Seoaneko mar kesak ez zituen aipatu on tzigileak, itsaser tzeko eta alturako arran tzaleak, bakailaoketariak eta balea arran tzaleak, ezta mer katari tzan jarduten zuten itsas gizonak ere, nahiz eta, seguru asko, berak aipatutakoak baino garran tzi handiagokoak izan. Itsasoko nagusitasuna ez baita marinel, gerraon tzi eta borroken kontua. Mer katari tza on tziek berebiziko garran tzia dute. Mer katari tza on tzirik ez bada, deus gu txirako dira gerrak. Eta on tzigin tzarik, nautika irakaskun tzarik eta kartografia egokirik gabe ezinez koa li tzateke hori guztia bidera tzea. Orobat, beharrez koak dira inguruan hainbat eta hainbat industria eta jarduera osagarri.

Oharrak

(1) HERUBER, Marcel A.: «BALEINES ET BALEINIERS», Mai 1931, 602. or., in «Revue Maritime». Fran tzia.

(2) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: «LA MARINA DE CASTILLA», 110. or. El Progreso Editoriala. Madril, 1894.

(3) SEOANE Y FERRER, Ramón: «NAVEGANTES GUIPUZCOANOS», 4 eta 7 or. Imp. de la Revista General de Marina». Madril, 1908.