Euskal ontzi arkitektura/XVI. mendeko ontziak

XVI. mendeko ontziak

Itsasontziak eta itsas jarduerak

Gerrak, merkataritza, baleak, bakailaoa

Mende honetan Euskal Herriko ontziek eta nabigatzaileek goia jo zuten, eta, ondoren, halabeharrez, gainbehera luzea hasi zen. Denbora asko behar izan zen, hala ere, gainbehera hori iristeko. Gero aipatuko dira egoera horretan eragin nabarmena izan zuten hainbat arrazoi.

Karlos I.aren (Alemaniako V.a) erregetza hasi eta urte gu txira, hainbat gerra ere hasi ziren. Gerra horiek, modu batera edo bestera, itsaso guztietara hedatu ziren XVI. mendean zehar, eta batez ere on tzigintzan izan zuten eragina. Egoera horren ondorioz, 1528ko urtarrilaren 25ean, enperadoreak eskutitz bat igorri zuen Gipuzkoako probintziara, armatu nahi zuten itsasontzi, zabra eta fustei gogoak emandakoa egiteko baimena eskain tzeko, eta horren truke, Fran tziako eta Ingalaterrako mer kataritzari erasotzeko; izan ere, herrialde horiek gerra adierazi zioten Karlos I.ari.

An tzeko arrazoiak zirela medio, orduko hartan Mediterraneoa errausten ari ziren tur kiarren eta berbereen kontra, beste errege hor nikun tza eman zuen Madriletik, arraun on tziak eraiki tzea bul tza tzeko (galerak, galeotak), eta 30.000 marabedi eskaini zituen urtean 22 bankuko galeotak eraiki tzen zituztenei, bere zerbi tzura aloka tzeko; eta, horrez gain, armamentua eta sostengua ere agindu zien.

Galerak

Galerak ia ez ziren erabiltzen Atlantikoan nabigatzeko, eta Mediterraneoan ere apenas, ontzi horrek mantentzeko gastu handiak zituelako eta neguko hilabeteetan ezin zelako erabili. Santanderko eta Castro Urdialesko ontziolak, ordura arte galerak egiten aritutakoak, bertan behera utzi zituzten. Eta Sevillako ontziolek ere ez zuten behar beste elementu ontzi horiek eraikitzeko. Alabaina, berriro ere galera kopuru handiak eraiki behar izan zituzten. Hala dio Fernandez Durok:

Merkataritza

Euskaldunek, erabat burujabe, merkataritza bizia zuten Irlandarekin eta Eskoziarekin. Baina Frantziaren kontrako gerra zela medio, Euskal Herrian hainbat osagairen eskasia sumatzen hasi zen, batez ere elikagaiena. Ondorioz, Gaztelako eta Frantziako erregeek hainbat hitzarmen egin behar izan zituzten 1543 eta 1552. urteetan, salgaien trafikoa erregulatzeko Lapurdi eta Capbretonen artean, alde batetik, eta Gipuzkoa, Bizkaia eta Kantabriako Lau Hiribilduen artean, bestetik. Hala, hainbat elikagai eta salgai aske eraman zitezkeen batetik bestera: garia, garagarra, irina, babak, zekalea, ardoa, ganadua, brea, erre txina, olioa, egurra, artilea, burdina minerala eta lingoteak.

Inportazioak Donostia, Deba, Bermeo eta Castro Urdialesko portuetatik barna egiten ziren. Baina trafiko horretarako erabiltzen ziren ontziek hainbat baldintza bete behar zituzten: 60 tonatik beherakoak izan behar zuten eta gehienez ere zortzi eta hamar lagunek osa zezaketen eskifaia. Bilbok eskatu zuen akordio horiek bere portura eta Portugalete eta Lekeitiokora hedatzeko. Errege ordenantza batek baimena eman zien 1554an gipuzkoarrei Lapurdira eta Capbretonera balea olioa, sardinak eta bakailaoa esportatzeko, baina soilik elikagaien truke aldatzeko, eta ez hirugarrenei saltzeko.

Ternuarako bidaiak

Aldi berean, ordea, Gipuzkoa eta Bizkaiak jarraitzen zuten Hansako Ligako portuekin harremanetan; Lubbeck, Bremen eta Hanburgokoarekin, zehaz ki. Eta, gerrak eta pirateria zela medio, balea eta bakailaoa arrantzatzeko jarduerak etenda zeudenez, 1553an erregearen agindua jaso zuten euskal dunek, konboietan Ternuara bidaiak egiteko, armadako ontziek zainduta.

Euskal marinelek erantzun zioten erregeari nahiago zutela bakarrik bidaiatu, beren kontura eta ez inoren ardurapean. Eta hala jarraitu zuten egiten, eskolta armaturik gabe, noski, baina baita erregearen aguazil eta eskribaurik gabe ere. Ozeanoan sartzen ziren euskal ontzi txiki eta handi guztiek zeramatzaten bonbardak, falkoneteak eta bersoak, artilleriako pieza moduan, eta balaztak, pikak eta ez patak eskuko arma moduan.

Bestalde, balearen eta bakailaoaren arrantzan joaten ziren penintsulako ontzi euskaldunek ez zuten konboian joan beharrik, ez inork babesterik ere, kortsarioei eta piratei aurre egiteko. Oso ontzi indartsuak ziren, geldo samarrak, baina jende asko zuten barruan; jende gogorra eta zaildua, itsaso izoztuetan eta latzetan lepoa jokatzen ohitua —balea arrantzaleak, batez ere—, txalupa ahuletan zetazeoak arpoiez eta beso hutsez ehizatzeko ahaleginean. Ez ziren merkatari baketsuak ez eta portuetan errekrutatutako jendaila ere; eta, noski, ondo armatuta joaten ziren.

Ontzia defendatzeko, bonbarda pare bat zituzten toldan, haien ahoak popako ispilutik ateratzen zirela, eta beste bi edo lau tolda horren beraren alboetan. Arma horien bidez babesten zuten ontzia beste ontzi az karragoen jazarpen eta erasoetatik. Karelak altuak eta lodiak zituzten, hainbat falkonetez armatuak. Branka ere garaia eta oso kurbatua zuten, eta barrutik sendotua. Ez ziren, ez, abordatzeko ontzi errazak.

On tzien eskaria

Filipe II.aren errege tzan hainbat gerra izan zen bata bestearen atzetik, Fran tziaren, Herbehereen eta Ingalaterraren kontra. Tur kiarren kontra Mediterraneoan zituzten borrokak ahaztu gabe. Egoera hori zela eta, on tzi eta marinelen premia etengabea zen, gerrari eusteko, Indietara abiatutako konboiak babesteko, Ameriketan eta Ozeanian aur kikun tza eta konkistetan jarduteko, eta, nahitaez, itsasoko mer katari tzari, bakailaoaren arran tzari eta balea industriari eusteko.

Esan beharrik ez dago egoera horretan Euskal Herriko eta Kantabriako on tziolak eta portuak gal tzak bete lan jardun zirela, ezin iri tsiz. Premia hori, gainera, areagotu egin zen mendearen az ken laurdenean. Ingelesak eta holandarrak, eta haien orpotik Europako beste herrial de ba tzuk, gerraon tzi eta mer katari tza on tzi gero eta hobetuagoak itsasora tzen hasi ziren, errege on tzioletan egindakoak, herrial de bakoi tzeko ogasunaren diru babesarekin. Euskal on tzigin tza, al diz, bertako industria baliabide eskasen mende, gainbehera hasia zen ordurako.

On tzien enbargoak eta konfiska tzeak

1581. urtean Penin tsulako euskal portuak ezin iri tsirik zebil tzan, on tzi kopuru handia konfiska tzen zietelako, eta hu tsuneak bete tzeko eta ordez ko eskifaiak osa tzeko marinel asko behar zirelako.

Azore uharteei eraso egiteko helburuarekin beste armada bat antolatu zuten, eta armada hura marinelez hor ni tzeko, Ter nuara bidaia presta tzen ari ziren on tziak enbarga tzera ere iri tsi ziren. Azoreak Gaztelako Koroaren aur ka al txa ziren —Fran tziaren al de, alegia— eta horregatik etorri zen eraso hura.

Euskal marinelei sol data handiagoak eskain tzen ziz kieten beste jatorri ba tzuetakoei baino; hainbat hilabete aurreratuta ordain tzen ziz kieten, gainera. Gogoratu behar da gipuz koarren eta biz kaitarren artean ez zegoela morroirik.

Azore uharteetako borroka hurrengo urtean izan zen eta euskal dunek parte har tze nabarmena izan zuten. Juan Martinez Errekal dekoa izan zuten kapitain, 20 itsason tziren buru.

On tzien kon tsumoa ikaragarria zen erresumak zuen ahalmena ain tzat hartuta. Hala dio Fer nández Durok:

Benetako ahalmenik izan gabe denetara iristeko grina itsu hori zela eta, Filipe II.ak atzera egin behar izan zuen urra tsen bat edo beste, baina ez behar adina. Horrela azal du izan du Mariano Ciriquiain Gaiztarrok:

Erabaki horri sakon tzera dator monar ka beraren beste errege zedula bat, 1587ko apirilaren 20koa, hura ere García de Arce kapitain jeneralari zuzendua. Zedula horrek agin tzen zion ehun gizon eraman behar zituzten on tzietan 30 marinel zail du kontrata tzeko eta gainerakoak hasiberriak,

Euskal armadoreek protesta egiten zuten gerrarako hainbeste on tzi konfiska tzen ziz kietela eta. Mer katari tzarako, balearen eta bakailaoaren industriarako eta, egokiera izanez gero, gogoak emandakoa egiteko nahi zituzten on tziak. Bestal de, jabe tzen ziren on tzien negozioak gero eta etekin gu txiago eta arazo gehiago ematen ziz kiela. Horren ondorioz, etsia har tzen hasi ziren eta on tzigin tzarako eta on tzien negoziorako arestian zuten grina eta gogoa pixkanaka gal tzen eta, al di berean, beren dirua egitasmo errentagarriagoetan eta arrisku gu txiagokoetan inberti tzen.

On tziak enbarga tzeko sistema

Karlos V.aren eta Filipe II.aren garaietan, Errege erregina Katolikoek sortutako prozedura berari jarraitu zioten armadak antola tzeko: on tziak aloka tzea eta enbarga tzea.

Gaztelako erregeek, Europako beste monar kia ba tzuek ez bezala, ez zuten Estatuaren Itsas armadarik izan. On tzien jabeei eta armadoreei aurrez emandako diru lagun tza eta pribilegioen truke, beharra sor tzen zenean izaten zituzten on tziak eskura.

Sistema indarrean jar tzerakoan, oso al dian behin sor tzen zen beharra; denboraren joanean, ordea, etengabea bihurtu zen. Aurretiaz ko konpromiso horretara lotu gabeko on tziak alokatu egiten ziren. Eta erregeak, kanpaina jakin baterako edo espedizio zehatz baterako beharrean, denboral di luzerako armada antolatu behar bazuen, edo armada iraunkorra, kontratatu egiten zuen, behar zituen on tzien jabeekin edo armadoreekin horren gaineko konpromisoa hi tzartuta. Gehienetan jabea eta armadorea per tsona bera ziren, edo baz kide tal de bera.

Enbargoen eta alokairuen sistemak ez zuen emai tza onik eman; halabeharrez, begien bistakoak dira arrazoiak. Fun tsean, oso ikuspegi zekenetik abiatu eta mar txan jarritako sistema baino ez zen. Horren harira, argibide hauek ematen ditu Fer nández Durok:

«Itsas Armada Garaitezinaren» porrotaren ondotik, armadaren buruak, Medina Sidoniako dukeak, bat egin zuen sistema horrekin ados ez zeuden beste zenbaiten iri tziarekin —besteren artean Okendo eta Rekal deren iri tziekin— eta Filipe II.ari ida tzi zion 1601eko apirilaren 26an, on tzigin tzan eragiten zuen gai tzetako bat etengabeko enbargoak zirela; gaitz horren eraginez prestatutako on tzirik ez zegoela eta on tziek gerrarako dohain eskasak zituztela esan zion besteak beste. Medina Sidoniako dukeak ida tzitakoaren arabera, enbargo horiek zirela medio, mer katari tzarako on tziak falta ziren eta arran tza eta mer katari tza on tzietarako marinelak, eta horrek armadore eta arran tzaleen herra harro tzen zuen. Ida tzi berean, dukeak iradoki zion Estatuak berak eraiki behar zituela errege armadarako on tziak, kostuak bere gain hartuta.

Alabaina, Garcia de Toledok bestelako iri tzia zuen eta esan zuen ez zegoela kez katu beharrik on tziak falta zirela eta. Haren irudiko urtero Biz kaiko gol kotik Ter nua al dera abia tzen zen on tzidia noiz itsasoratuko zen zain egotea, isilean eta az kar az kar hura gel diaraztea eta enbarga tzea aski zen on tziak lor tzeko, eskifaia eta marinel bikainekin gainera.

Hori baino lehen, Cristobal de Barros asko saiatu zen on tziak hobe tzen eta on tziei halako batasuna ematen, eta, orobat, kontratuen eta enbargoen kontra agertu zen; al de horretatik, beharrez ko on tziak bere kabuz eraiki tzeko ahol katu zion erregeari. Alabaina, Cristobal de Barros bera hasi zen enbargatutako on tziei kontratuen eta ordainketen sistema al da tzen eta al daketa horiekin nabarmen kaltetu zituen jabeen eta armadoreen interesak. Biz kaiko gol koko lantegi eta mendien superintendente horrek Estatuko funts asko zituen eskueran on tzigileei maileguak emateko. Mailegu horiek ez zuten interesik sorrarazten, eta bi dukat eta bi dukat eta erdi artekoak ziren eraikitako on tzi eta iker tona bakoi tzeko. Maileguen bal din tzetako ba tzuk hauek ziren: on tziak ezin zuen 300 tonatik gorakoa izan, on tzia sal duz gero maileguan jasotako dirua Estatuari itzuli behar zi tzaion eta, noski, beharra sortuz gero erregeak enbargatu egin zezakeen on tzia.

Sancho Archiniega itsasoko kapitainak Filipe II.ari ida tzitako eskutitz luze batean ahol katu zion ordainketak garaiz eta zorrotz egiteko, bai enbargatutako on tzien ordainketak eta bai eskifaiako kideen sol datak. Baina, batez ere, on tzidien kapitain jeneral eta almirante nor aukeratu kontu izateko gomendatu zion; izan ere, Archiniegaren irudiko, kargu horiek marinel prestatu eta eskarmentukoen esku utzi ordez, itsasoko kontuetan erabat ezjakinak ziren per tsonen gain uzten ziren, eta horietako asko marinelak ez izateaz gain, ba tzu ba tzuk sekula on tziratu gabeak ere baziren.

Selma Huxleyk (5) jakinarazitakoaren arabera, Joan López de Reçuri propio hondoa jo tzea leporatu zioten, bere on tzia Azoreetako inbasiorako presta tzen ari ziren on tzidirako enbarga ez zezaten. Donostian, Urumea ibaian hondartu zen López de Reçuren on tzia, Santa Katalinako on tziolan eraiki berria.

Urte ba tzuk geroago, 1611n, Thomé Canok gauzak argiago utzi zituen Arte para fabricar y aparejar naos liburuan. Lan hori idazteaz gain on tzien edukiera kal kula tzeko formula bat ere asmatu zuen Canok. Gervasio de Artiñanoren arabera, honela ida tzi zuen Canok:

Ida tzi horretan garbi gera tzen da lehen begiratuan Estatuaren tzat eta haren ogasunaren tzat onuragarria zirudiena benetan ez zela hainbesteko mauka. Izan ere, iduri zuen on tziak behar zirenean baino ez zela paga tzen alokairua eta, horrenbestez, Koroak ez zuela Itsas armada nazionala eta armada horri loturiko on tziola, armategi, on tziraleku, eskifaia, aginte eskala ea abarrak manten tzeko beharrik, baina arestian nabarmendu denez, pago txa ez zen horrenbestekoa, batez ere kaltetuek agertutako gogo txarragatik eta oztopoengatik, eta horrelako on tzidi bat bil tzeko eta zuzen tzeko sor tzen ziren atzerapen eta nahaspilengatik; izan ere, jatorri askotako on tziak bil tzen ziren on tzidi haietan.

On tzien edukiera arazo

Garai hartan arazo handia zen on tzien edukiera, eta arazoa hobeto uler tzeko beharrez koa da horri buruz zenbait gogoeta egitea.

On tziek zer edukiera zuten kal kula tzeko, denboraren joanean hainbat metodo erabili ziren:

- on tzietako sotoetan zenbat anfora edo pegar zama zitez keen;

- upa, upela edo barrika erabil tzea, edukiera kal kula tzeko unitate moduan; geroago, gu txi gorabeherako formulak.

Baina metodo horiek nahasi samarrak ziren, batasuna falta bai tzen hautatutako patroi neurrian. Esaterako, Biz kaiko 10 upel ar Andaluziako 12 upelen pare ziren. Hala, gazteleraz ko «tonel» hi tzetik eratorrita, «tonelada» erabil tzen hasi ziren. Tona horrek, ordea, Biz kaiko gol koko portuetan esanahi bat zuen eta hegoal dekoetan beste bat.

On tzi mota bat eraiki tzeko emandako errege lagun tzak, mer katari tzarako edo armadan borroka tzeko on tzi horien alokairua, enbarga tzeagatik Koroak ordaindu behar zituen alokairuak, seguruen polizak, etab., iker tonen edo tonen araberakoa izaten ziren. Esan gabe doa, amarru ugari egiten zela kontu horietan, on tzien jabe, armadore eta errege handiz karien mesedetan.

Edukiera zehazteko, hasteko eta behin, sotoen edukiera kal kulatu zuten upel baten uztaiarekin; upelen oholak lo tzen eta estu tzen zituen hurritz uztaietako batekin, hain zuzen. Seguru asko uztai horren pareko metalez ko bat erabil tzen zen neurria zehazteko. Upelaren uztai horri ar kua ere esaten zi tzaion. Horregatik, gazteleraz, «arqueo» esaten zi tzaion edukierari.

Edukiera zehazteko formulak

On tzien edukiera zehazteko sistema hori 1580an ordez katu zuten, Cristobal de Barrosek asmatutako formula enpiriko baten bidez. On tziak edukiera kal kula tzeko formula bat erabili izanaren lehen berriak, behin tzat, data horretakoak dira. Formula oso erraza zen:

Luzera x Zabalera x Altuera x 0,95 / 8

On tziaren neurriak besotan ematen ziren, eta besoak ere ez ziren berdinak herrial de osoan, nahiz eta al de gu txi egon toki batetik bestera.

Eragiketaren emai tza «mer katari tonetan» adierazten zen, 8 beso kubikokoa bakoi tza.

«Armada tonak» aur ki tzeko —hau da, enbargatutako on tziek, aloka tze al dera, zer edukiera zuten jakiteko— mer katari tonak 1,20rekin bider katu behar ziren.

Ez dezala inork gal detu zergatik egin behar zen horrela. Cristobal de Barrosek horrela erabaki zuen eta, besteek, gogo txarrez edo onez, onartu egin zuten. Kito.

Canoren formula

Jada XVII. mendean, 1611. urtean zehaz ki, Thome Canok beste formula bat proposatu zuen, aurrekoa bezain enpirikoa eta zehaztasunik gabea, baina benetako edukieratik hurbilagokoa; edo, beste modu batera esanda, kaltegarriagoa on tzien jabe eta armadoreen tzat, eta mesedegarriagoa Koroaren tzat. Formula hori ere oso erraza zen:

Luzera x Zabalera x Altuera/20

Emai tza «mer katari tonetan» adierazten zen; 20 kintal zituen bakoi tzak. «Armada tonak» aur ki tzeko, beharrez koa zen %20 gehi tzea emai tzari.

Filipe IV.aren formula

Laster iri tsi zen Filipe IV.aren (1613 1614) 25 Legea, eta horrekin berriro ere al datu egin zen edukieraren formula, eta zeha tzagoa bihurtu zen. Honela zen:

(3/4 Zabalera +1/2 Zorua) X (1/2 Altuera) XX (1/2 Luzera + 1/2 Gila) / 8

Formularen emai tza zor tzi beso kubikoko tonak ziren.

Formulen al deraketa

Formula horien arteko al deak uler tzeko eta formula horiek on tzien jabeei eta armadoreei zer buruhauste sor tzen zien kontura tzeko, XVI. mendearen amaierako euskal on tzi bat har liteke adibide tzat. Gaur egungo 450 tona izango zituen on tziak, eta neurri nagusi hauek:

- luzera, 50 beso;

- gila, 30 beso;

- zabalera, 16,75 beso;

- altuera, 15 beso;

- zorua, 6 beso. (7)

Barrika uztaiaren formularekin, ezin da jakin zama tzeko zer edukiera emango zieten on tziaren sotoei.

Cristobal de Barrosen formularekin, emai tza hau li tzateke:

- 1.491 mer katari tona eta

- 1.790 armada tona.

Thome Canorenarekin, hauxe:

- 628 mer katari tona eta

- 753 armada tona.

Filipe IV.aren formularekin, zehatz mehatz 583 tona li tzateke emai tza.

Hortaz, uler tzekoa da euskal on tzien jabeak itsaso irakindua bezala jar tzea edukiera zehazteko formula berri bat ager tzen zen bakoi tzean.

Bakerren formula

Al dera tzeko, aurreko ariketari gehitu diezaiogun Ingalaterran edukiera kal kula tzeko erabili izan zuten formula bat, Mathew Baker on tzigilearena. Formula hori 1592ko dokumentu britainiar batetik aterea da. Ingelesen neurri unitatea, oina, gu txi gorabehera besoetara itzulita, honela li tzateke formula:

Gila x Zabalera x Altuera / 94

Emai tza zor tzi beso kubikoko 586 tona li tzateke. Bistan da, beraz, Filipe IV.aren formulak emandako ia emai tza bera dela.

Euskal itsason tziak

Iturriak

Nolakoak ziren eta nola eraiki tzen ziren Euskal Herrian XVI. mendean zehar Ter nuako bakailao bankuetara iristen ziren on tzi haiek, nolakoak gerora Belle Isle izendatu zen itsasartera baleak harrapa tzera iristen ziren on tziak, aur kikun tza geografikoak egin zituzten on tzidietakoak eta Gaztelako erregeen borrokarako armadak osa tzen zituztenak, Mendebal deko Indietara joan ohi ziren konboietako biz karrezurra era tzen zuten on tziak, mer katari tza ibilbideetan beren kontura itsasoak zehar ka tzen zituztenak eta, inoiz, piraterian jarduten zutenak, nolakoak ziren on tzi haiek guztiak?

Gaur egun datu asko dago gai horri buruz. Ohiko hiru iturrietatik datoz datu horiek: ikonografiatik, ida tziz ko dokumentaziotik eta ar keologiatik.

Ikonografia

Ikonografiaren barruan, garaiko margolanetatik eta grabatuetatik lor daitekeen informazioaz gain, XVI. mendeko etxe ba tzuetako ateburuetan harrian egindako erliebeak ere hor dira; esaterako, Errenteriako Anabitarte eta Beko Karrikakoak, Mutrikuko Urasandi eta Illunbekoak, eta guztietan bikainena, Orioko Aganduru kalekoa.

Ida tziz ko dokumentuak

Ida tziz ko dokumentazioaren al detik, aspal diko garai haietako Gipuz koako on tzioletako eraikun tza kontratoak jasota daude, Gipuz koako Protokolo Notarialen Ar txibategian, Oñatiko Uniber tsitate zaharrean. Han eman zituen ezagu tzera Selma Huxley iker tzaile anglo kanadarrak 1973. urtean. Huxley berak oso aur kikun tza garran tzi tsuak egin ditu gai horri buruz eta, gerora, Michael Barkham semeak ikertu eta argitaratu ditu aur kikun tza horien emai tzak.

Iker tzaileen eskueran jarri aurretik, dokumentu horien paper sortak ez kutatuta egon ziren lehenbizi, eta ahaztuta gero, Uniber tsitateko ganbara gal duren batean. Han egon ziren hamar kadak eta hamar kadak; mende oso bat baino gehiago, beharbada. Eta horri eskerrak, José Vargas Ponce Historia Akademiako zuzendariak eta Itsas armadako ofizialak (1804 1814) Euskal Herrian egindako dokumentazio errekisatik libratu egin ziren. Madrilen, On tzigin tza Zien tziari buruzo Liburutegi bat sor tzea zen Vargas Ponceren helburua eta harako ziren errekisatutako dokumentu guztiak.

Ar keologia

Ar keologia aztar nen al detik, Selma Huxleyk emandako xehetasunei esker, hainbat baleon tziren aztar nak aur kitu dira Labrador ko uretan. On tzi horietako bat, seguru asko «San Juan» zeri tzona, 350 bat tonakoa, Pasai Donibanen eraikia eta 1565. urtean gaur egun Red Bay esaten dioten tokian 10 metroko sakoneran hondoratua, induskatu egin zuten urpeko ar keologo kanadarrek, Robert Grenier buru zutela. Aztar na eta indusketa lan horiei esker on tzien eraikun tzari buruz ko datu tekniko asko jakin dira.

Ontzi-arkitektura eta funtzioak

XVI. mendean, aurrekoetan bezala, ibaier tzeko maisuek zuzen tzen zituzten on tziolak. Eskarmentu eta eskola handiko maisuak ziren haiek, baina ez batere teorikoak. Ba tzuek irakur tzen eta idazten ere ez zekiten. Maisu haiek betiko mol deak erabil tzen zituzten on tziak eraiki tzeko, ida tziz ko ohar gu txirekin, marraz ki are gu txiagorekin eta kal kulu zientifikorik batere gabe. Aurreko mendearen amaierarako, euskal on tzigileek on tzi mota txiki samar bat egiteko baliatu zuten beren eskarmentu eta eskola guztia. On tzi hura erosoa zen eraiki tzeko; mer kea, neurri ez handiegian zama dezente garraia zezakeelako; eta mer kea, baita ere, ez zelako gizon asko behar hura maneia tzeko; beste on tziak baino gogorragoa eta seguruagoa zen denborale eta itsaso gaiztoetan, eta hilabeteak eman zi tzakeen itsasoan, lehorrik ikusi gabe.

Horrela egiazta tzen dute Juan de Escalante de Mendoza marinelaren 1575. urteko lerro hauek:

Mendeak aurrera egin ahala, euskal on tzia handi tzen joan zen eta aparailu eragilea hobe tzen, batez ere Labrador penin tsulara joan ziren balea espedizioak bideratu zirenean. Alabaina, on tzi horiek eraiki tzeko ezaugarriak eta mol deak ia ez ziren al datu ehun urtetan. Euskal on tziak perfek tzioaren muga joa zuen ordurako, on tziak bete beharreko zerbi tzuak ain tzat hartuta. Pleiten mer katuan ospe eta itzal handiko on tzia izan zen hura. Amerikako konboietako on tzi asko Euskal Herrian egindakoak ziren. Baina arestian esan dugunez, pixkanaka atzera gera tzen hasi zen on tzi hori, diseinu moder noagoko beste on tzi ba tzuekin al deratuta; galeoiekin, adibidez.

Zama on tzia

Euskal on tziak erraz bereizten ziren beste toki ba tzuetan eraikitako mota eta garai bereko beste on tzi ba tzuetatik.

Zabalera berdin tsua zuten, baina gila dezente mo tzagoa, baita luzera ere. Al diz, altuera handiagoa zuten. Horrenbestez, kroskoa horrelakoa gera tzen zen:

- mo tzagoa, tripa handiagokoa eta altuagoa,

- branka oso kanpora aterata eta

- gila motz samarrekoa az kar nabiga tzeko.

Lasta handia behar zuen edo oso zamatuta joan behar zuen, uretan behar beste hondora tzeko eta balan tzarik egin gabe nabigatu ahal izateko.

Gerraon tzia

Zama on tzi moduan paregabea zen; gerraon tzi moduan, ez hainbeste. Motelegia zen. Garai haietan, zama on tzi bat gerraon tzi bihur tzen zen zuredi gaina indartu, artilleria atera tzeko alboetan kanoi zuloak zabal du eta normalean on tziak zeraman artilleriaren ordez beste astunago bat jar tze hu tsarekin. Halako gerraon tziei galeoi izen ho tsandikoa eman zieten, baina berez, on tzi haiei zaila gerta tzen zi tzaien on tziaren beraren artilleriak sortutako kanoi desarrari eustea istinkaduraren mistiluak zartarazi gabe.

Kalitate azter keta

Nolanahi ere, euskal on tziak oso sendo eraikita zeuden; behar ere bai, batez ere izotz artean hilabete asko baleak ehiza tzen igaro behar zituzten on tziak. Eraikun tzaren kalitateari esker, hondamendi gu txien zuten on tziak ziren; horretan bat zetozen garaiko egile guztiak eta hurbileko beste garai ba tzuetakoak. Uler tzekoa da, beraz, oso on tzi estimatuak izatea eta on tziolek ezer gu txi egitea modelo horiek hobe tzeko.

Neurriak eta propor tzioak

On tzi berri bat eraiki tzen hasten zenean, euskal on tziolako maisuak oso garbi zeukan buruan zer egin nahi zuen. Baina az ken emai tzan gauza bakarrak irauten zuen berdin: zabalera gila luzera altuera erlazioak. Garai hartan fun tsez ko tzat jo tzen zen neurri horien arteko propor tzioa gorde tzea. Gainerakoa al da zitekeen, beharren, komenen tzien eta egurraren eskuragarritasunaren arabera.

Baina fun tsez ko erlazioa, zer txobait desberdina on tzi txikien tzat eta on tzi handien tzat, apenas al da tzen zen, on tzigile guztiek gori gorian grabatuta zuten beren buruan. Ez alferrik, erlazio fun tsez ko hori hamar kada asko eta askotan erabili zen on tziak eraiki tzeko eta emai tzak bikainak izan ziren. Michael Bar khamen arabera, erlazioa hauxe zen on tzi handietarako (9):

zabalera: 1

gila: 1,8 eta 1,9 artean

luzera: 3 eta 3,1 artean

altuera: 0,66 eta 0,68 artean

(Luzera al da zitekeen; izan ere, ez zi tzaion horrenbesteko garran tziarik ematen luzerari).

Erlazio hori al dera tzen badugu Thomé Canok 1611. urtean al darrika tzen zuenarekin, al deak begien bistakoak dira:

zabalera: 1

gila: 3

luzera: 4,1

altuera: 0,58

Oro har, euskal on tzioletan, behin gila harmailan asentatuta, sei hilabetetan (askotan baita gu txiagoan ere) bukatuta gera tzen zen on tzia, erabat hor nituta eta aparailua muntatuta, baita artilleria ere.

Baina, era berean, gehien gehienetan on tzi eraiki berria eta maisu on tzigileak hasieran zuen ideia ez ziren bat etor tzen, aurrez aipatutako zabalera gila altuera erlazio fun tsez koa izan ezik; izan ere, gainerakoa egurraren araberakoa izaten zen; hau da, zuhai tzetako enborren eta adarren neurri eta formen araberakoa, zur horretatik atera behar bai tziren era guztietako oholak zoladurarako.

Gezurrez ko eskakizunak eta arau klasikoak

Gero, aparte, on tziaren jabeak, armadoreak edo haren maisuak (kapitainak), beren beharren eta nahien arabera al da tzen, ken tzen eta jar tzen zituzten gauzak. Askotan, zuredi gaina (tol da, popako gaztelua, eskailerak, barandak, etab.) on tziolako maisuaren iriz pideei jarraituz egiten zen. Beste ba tzutan, ordea, beste eskakizun ba tzuk, ez hain zin tzoak, nagusi tzen ziren.

Eta gezurrez ko eskakizun horiei buruz asko zekien garaiko tekniko kantabriar bikain batek, Escalante de Mendozak. Halaxe erakusten du honako hau ida tzi zuenean:

1577. urtean Juan de la Sal dek eta Ierobitar Anton on tziola maisu oriotarrak sinatutako eraikun tza kontratu batean (M. Barkhamek argitaratua), beste jarraibide ba tzuen artean, honako hau zehazten da:

Oñatiko Ar txibategi bereko beste dokumentu batean on tzi bat eraiki tzeko ezarri ziren bal din tzak adierazten dir. 1593koa da dokumentua eta hori ere Barkhamek eman zuen argitara. An tzematen da on tziola maisuari tarte estua gera tzen zi tzaiola maniobra tzeko, bal din eta euskal arau klasikoei jarraituz eraiki nahi bazuen on tzia. Bal din tzetako ba tzuk hauek ziren:

Sar kura

On tzigile askoren betiko kez ka on tzien sar kura zen. On tziola barra zeukan itsasadar batean edo hondar eta lokatz bankuak zituen itsasadar batean kokatuta zutenek zeukaten batez ere kez ka hori, itsasorako bidean hondoa jota ez gera tzeko. Izan ere, on tzigileek ez zuten jakiten benetan zein izango zen zehatz mehatz sar kura hori.

Al de horretatik adierazgarria izan daiteke 1533an «Grand Françoise» karraka fran tsesarekin gertatu zena. 100 kainoiko eta 1.500 desplazamendu tonako on tzia zen. Eraiki eta gero, ezin izan zuen, ezta marea bizi altuenen lagun tzarekin ere, Havreko portuko bokalearen barra gainditu. Portu hartan bertan eraiki zuten eta, itsaso zabalera atera tzeko hainbat saio alferreko egin ondoren, han desegin behar izan zuten urte ba tzuk geroago.

Usteetan oinarritutako berreraiki tzeak

Zorroztasun tekniko apur bat duten aurreneko sistematizazio ezagunak Escalante de Mendozaren (1571) lanekoak dira. Asko zekien Mendozak on tziei buruz eta ondo ezagu tzen zuen zer gerta tzen zen on tzioletan. Hurrengo sistematizazioa Garcia de Palacioren liburuan jasota dago; 1587an Mexikon inprimatuta dago liburua eta bertan bi on tziren marraz kiak ager tzen dira, bat 150 tonakoa eta bestea 400ekoa.

Data horietan (1586) agertu zen Matthew Bakerren eskuiz kribua. Ida tzian, hainbat on tziren marraz kiak ager tzen dira; benetako galeoien itxura har tzen hasten diren on tzien irudiak. Data horiek baino lehen, on tzigin tza enpirismo hu tsa eta borondate kontua baino ez zen, eskarmentu eta pragmatismo handiarekin nahastuta.

Oso kontuan hartu behar da, ordea, sistematizaziorako fun tsez koak izan arren, ida tzi horietan ager tzen direnak proiek tu hu tsak baino ez direla, on tziak eraiki tzeko proposamenak. Egileek uste zuten, arrazoi eta logika handiz uste ere, proposamen horien bidez asko hobetuko zirela benetan on tzioletan eraiki tzen ziren on tziak; ordura arte, baita beste urte askoren buruan ere, itsasoetan zehar nabigatu zuten on tziak. Proposamen eta hobekun tza gehienek helburu militarra zuten.

Berrikun tza horiek ez ziren euskal on tzigileen oso gogokoak, kalte ekonomiko dezentekoak sor tzen ziz kietelako eta trukean mesede handirik ekarri ez. Garcia de Palacioren proposamenen ondoren, hortik sortutako on tziak handiagoak ziren, eraiki tzeko garestiagoak, eskifaia handiagoak behar zituzten eta neurriaren propor tzioan zama edukiera txikiagoa zuten. On tzigin tza tradizionalean izandako al daketa horri soilik Estatuaren babesa zuten marinek egin ziezaioketen aurre; ez beren kontura ari tzen ziren enpresari euskal dun soilek, ez bai tzuten horretarako behar beste baliabide ekonomiko.

Ez dago ida tziz ko dokumentazio nahikorik, ezta garai horietako aztar na ar keologikorik ere; ondorioz, data horiek baino lehen, zeuden datu apurretan oinarrituta saiatu ziren on tzi historikoak berreraiki tzen; batez ere Palacio, Escalante eta Bakerrek emandako datuetan, eta geroagoko beste zenbait egilek —hala nola, Canok eta Brocherok— emandakoetan. Gainera, Gipuz koako hainbat etxetako ateburuetan zeuden eta oraindik ere hor dauden on tzien grabatuak ez zituzten ezagu tzen edo ez zituzten kontuan hartu.

Horrek usteetan oinarritutako berreraikun tzak ekarri ditu; berreraikun tza irrealak. Ereduak egin dira eskalara eta on tziak berregin dira berez ko neurrira (ba tzuk nabigagarriak ere bai, Atlantikoa guru tzatu dutenak), baina gure aspal diko arbasoen on tzi haiek zerikusi gu txi zuten berreraikitako hauekin.

Gaur egun beharrez koa da XV. mendeko eta XVI. mendearen hasierako Euskal Herriko eta Kantabriako on tzigin tzari buruz orain arte indarrean izan diren teoriak berriro hausnar tzea. On tzi museo guztietan daudelako El kanoren «Victoria» eta Kolonen «Santa María» on tzien ereduak, baina ez dira oso errealistak.

Egia da usteetan oinarritutako erreprodukzio oker horiek urte eta hamar kada askotan bete dutela eginkizun didak tikoa, beste ezer hoberik ez zegoelako (C. Fer nández Duroren «Santa María» Aur kikun tzaren IV. Mendeurrenerako eraiki zen, adibidez). Baina gaur egun dakiguna ain tzat hartuta, pen tsatu behar ko da eredu ez oso zehatz horiek noizbait al da tzea.

Victoria on tzia (On tzi Museoko modeloa)

Adibidez, Gipuz koako Ozeanografia El karteko On tzi Museo Historikoan dagoen «Victoria» on tzia irreala da. Modelo ederra da; ederra, itxura dotorea duelako eta artisau tza lan fina egin zuelako egileak. Erreprodukzioak karraka eta beste edozeren arteko hibrido moduko bat erakusten du; on tzi horrek, ordea, ezin izango zukeen sekula itsasoan nabigatu. 1910. urtean egin zuen Orioko Joaquin Cortes on tziola maisu eta modelista en tzute tsuak, Juan José de la Mata almiranteordea al de teknikotik eta historikotik zuzendari zela. On tziari buruz mendearen hasieran zituzten datuekin nekez egin zitekeen ezer hoberik. Gaur egun, ordea, beste datu ba tzuk ditugu eskuartean.

Hainbat anakronismo al de batera utzita, kontuan hartu gabe tol da eta popa estal kia katedral gotiko bateko korua baino kasetoi gehiagoz apainduta daudela; alegia, aparte utzita elementu horiek ez zirela horrelakoak euskal zama on tzi erabilgarri batean, aiz kora eta zeio kolpez trauski trauskil eraiki eta ozeanoak zikin eta usain txarreko, breaz eta gan tzez lohituta zehar ka tzen zituen on tzi batean;

- kontuan hartu gabe on tziaren mastadia ez dela oso sinesgarria;

- eta zebadera pen tsaezina dela, erreprodukzio horren aka tsik larriena,

- gaur egun ezin dena onartu, zabalera gila luzera altuera erlazioa da; gu txi gorabeherako 1 3 4 0,5 formularekin egina dago eta modeloa.

Baina aka tsak akats, gaur egun garaiko absurdu bat dela ulertu arren, ez dezagun pen tsatu «Victoria» on tziaren eredu zoragarri horrek eginkizun garran tzi tsua bete ez duenik, duela zaz pi hamar kada baino gehiago eraiki zutenetik inork ederre tsi eta mire tsi ez duenik. Erakusketa garran tzi tsu askotan leku nabarmenean egon baita. Orain hurrena, Japoniako gober nuak eskatuta, Okinawako Erakusketa Ozeanografikoan eraku tsi zen, 1975. urtean. Eta az keneko al diz, hamar urte geroago, Madrilen, Herri Lan eta Hirigin tzako Ministerioaren Iker keta Historikoen Ba tzordeak egindako erakusketan. Amerikako eta Filipinetako portu eta gotorlekuei buruz koa izan zen erakusketa hura.

Beharbada, Oñatiko Ar txiboan lehenbizi ez kutatuta eta gero ahaztuta egon ziren dokumentuak —XVI. mendeko Gipuz koako on tziolen kontratuei buruz koak— errekisatu izan balitu Vargas Poncek, gaur egun «Santa María» eta «Victoria» on tzien oso bestelako modeloak eraku tsiko ziratekeen on tzi museoetan.

Naoak edo galeoiak

Gaur egun nahasmen handi samarra dago naoak (itsason tziak) eta galeoiak aipa tzen direnean. Interesgarria da bi termino horiekin sortu den nahastea; izan ere, orain bat eta orain bestea erabil tzen dira, bereiz ketarik egin gabe; edo, are okerrago, propio galeoi esaten zaio besterik gabe itsason tzi, edo beste edozer esan behar ko li tzaiokeen on tziari.

Egia esan, nahaste hori aspal ditik dator, nahiz eta orain korapiloa are handiagoa egin den. Lehen, marinel asko eta on tziolako arotz asko analfabetoak ziren. Eta on tziola maisu bati berdin zi tzaion eraikun tza kontratu batean etor kizuneko on tzia modu batean edo bestean izenda tzea, nao edo galeoi; edo bereizi gabe bi izenak erabil tzea kontratu berean (horrelakoak ere bai baitira Oñatiko Ar txibategiko dokumentuen artean). On tziola maisuaren tzat neurriak, bal din tzak eta prezioa, horiek ziren inportanteak.

Baina garai hartako marinel ba tzuek oso argi zituzten kontu horiek, oso ondo zekiten nao bat eta galeoi bat bereizten. Alonso de Chavesek, esaterako. XVI. mendearen lehen erdial dean Espejo de Navegantes (Nabiga tzaileen ispilua) ida tzi zuen Chavesek, eta oro har, on tziei buruz ari zenean, itsason tzi esaten zuen; gaur egun, on tzi edo itsason tzi esaten den moduan. Chavesek nao baten zatiak sistematiza tzen dituenean, argibide hauek ematen ditu:

Michael Bar khamek, berriz, honela dio: «NAO eta GALEOI termino generikoak ziren eta bereiz ketarik egin gabe erabil tzen ziren Euskal Herrian, bai gu txienez XVI. mendearen bigarren erdial dean, 18 metro ingurutik gorako on tziak izenda tzeko.

Nahasmenaren arrazoietako bat da nao terminoa on tzia adierazteko erabili zela beti, sinonimo moduan; hau da, oro har neurri handiko edozein on tzi izenda tzeko. Oro har, afera horretan itzalak sor tzen dira on tzi mota bera hainbat modutara izendatu dutelako herrial de eta eskual de ba tzuetan eta besteetan, baita hurbileko portuetan ere. Hala, nao edo itsason tzi sendoa esan izan zaio karraka handi bati, eta nao karraka txikiagoari, eta al deran tziz. Era berean, galeoi titulua eman zaio nao bati, armadan nabiga tze hu tsagatik. Edo, beste modu batera esanda, nao bati galeoi zeri tzon konboi armatu batean joanez gero, eta, besterik gabe, nao, zama on tzi soil moduan arituz gero.

Eta gauzak are gehiago konpon tzeko, XVI. mendean galeoi esaten zi tzaion arraun bidez eragindako on tzi bati ere: bela bakarreko on tzia zen, biz karrik gabea eta neurri ertainekoa, eta ingurasareen bidez sardinak arran tza tzeko erabil tzen zen Biz kaiko gol koan; edo baleak harrapa tzeko, egokierarik sortuz gero.

Hala ida tzi zuen Ciriquiain Gaiztarrok:

Ez ziren gozoagoak izango 1526. urte inguruan Brasilgo kostal dean nondik erasoko zebil tzan galeoi piratak. «San Gabriel» naoa, 130 tonakoa, ekai tzen eraginez masta erdiak gal duta eta urak hartuta zebilen Atlantikoan Rodrigo de Acuñaren gidari tzapean; Magallanes itsasartea guru tzatu baino lehen on tzia banandu egin zen Loaísa El kano espediziotik, on tzi guztiak Moluka uharteetara bidean zihoazela, eta «San Gabrielek» etxerako bideari hel du zion. Brasilgo kostal dean, ordea, eraso egin zioten Fran tziako hiru galeoik. Borrokaren ondoren, nao herrena onik iri tsi zen az kenean Baionako portura (Galizia), 1526. urte bereko maia tzean.

Karabelak, karrakak, itsason tziak eta galeoiak

Kon tzeptuak pixka bat zehazteko, beharrez koa da XVI. mendean Biz kaiko gol koan nabiga tzen zuten belaon tzi mota handiak eta ertainak nolakoak ziren argi tzea, aparte utzita ur ka, fluta, karraka handi eta atzerriko beste herrial deek erabilitako bestelako on tziak.

Euskal on tzioletan eraikitako on tzi moten artean eta garapen al detik behin betiko eredu tzat har daitez keen on tzien artean —hala nola, karabelak, karrakak, itsason tziak eta galeoiak— erdibideko edo tran tsizioko hainbat eredu egon zitez keen, nahiz eta gero ez halabeharrez eredu baterantz edo besterantz jo. Bistan da, ehunka eta ehunka urteko tradizioari jarraituz egindako on tziak izan arren, artean erabat ondo finkatu gabe zeuden ereduak. Hori dela eta, ba tzuetan zaila da mota ba tzuk eta besteak identifika tzea, garbi bereiztea, batez ere nahasgarrienak; hala nola, karraka eta itsason tzia, edo itsason tzia eta galeoia. Baina, dudarik gabe, behin erabateko garapenera iri tsi zirenean, orduan bai, ba tzuen eta besteen arteko al deak nabarmenagoak ziren, eta on tziak garbi bereiz zitez keen.

Garapen teknikoen garaiak

Garai bateko euskal on tzioletan, on tzi mota desberdin bat sor tzea ez zen goizetik gauerako kontua. Urte asko eta asko behar ziren berrikun tza txikiak egiten, itsasoan erabiliaren erabiliz ziurta tzen, ibaier tzeko maisuek on tziak gara tzeko pauso bat aurrera ematea erabaki baino lehen. Bestal de, berrikun tza horiek ez ziren beti euskal on tzigileek asmatutakoak izaten. Berrikun tza horietako batek porroten bat ekarriz gero, ondorioak begien bistakoak ziren: on tzigileak ospea ez ezik hurrengo urteetarako lana ere gal zezakeen eta kaltea jasan zuten enpresari txikiek, berriz, diru gal zezaketen, baztuetan gehiago eta bestetan gu txiago. Beraz, uler tzekoa da euskal on tzigileen jarrera: zuhur joka tzen zuten ezagu tzen ez zuten zerbaitekin saioak egiteko eta nahiago izaten zuten saio horiek beste ba tzuek egitea eta zer emai tza ematen zuten itxarotea.

Asmakizunak eta benetako berrikun tzak, normalean, Estatu baten indar ekonomikoak babestutako on tzioletan egiten ziren, zeregin horietan errege nominan ziharduten teknikoen eskutik. Hala, denboraren joanean, ingelesak, holandarrak eta fran tsesak lehenbizi, eta suediarrak, daniarrak eta beste itsas poten tzia ba tzuk ondoren, on tzi eta on tzidi aurreratuak sor tzen joan ziren diseinu al detik. Euskal dunak, berriz, atzean gera tzen hasi ziren, eta Espainiako Errege Marina egunera jar tzen bestetan ez zen saiatu, Europako gainerako marinekiko urtetako atzerapena zeramalako.

Propul tsio tresnak

Adierazgarria da 1539. urtean, Blasco de Garai marinelak bere hainbat asmakizun eskaini ziz kiola Karlos IV.ari; besteak beste, aire kanpai bat eta arraunik gabe on tziak mugiarazteko sistema bat, haizea bare zegoenerako. Paletadun gurpilez osatutako tramankulu bat zen, giza indarrez mugi tzen zena. Proba ba tzuk egin zituzten 200 eta 300 tonako itsason tziekin, eta orduko legoa bateko abiaduran nabiga tzera iri tsi ziren on tziak. Dudarik gabe, asmakizun iraul tzailea zen; izan ere, haizerik ez zegoenean uretan gel di gel di gera tzen ziren on tziak, askotan borroka bete betean eta egoerarik zailenean. Baina hor txe geratu zen dena; Garairen asmakizunak ahanzturan gal du ziren erregeak ez zuelako lagun tzarik eman haiek gara tzeko.

Armamentua

Erabil tzen zuten armamentua ere bi txia da. Ordurako baziren berun urtuko kanoiak, 1522. urteaz geroztik, eta burdin urtuz egindakoak ere bai hori baino lehen. Aipatutako bi kanoi mota horiek aurrekargakoak ziren, baina, hala ere, gerraon tzietan eta mer katari tza on tzietan jarrai tzen zuten burdin forjatuz egindako bonbarda ugari erabil tzen; hain zuzen, burboilaz sendotutako bonbardak, atzekargakoak. Bi txia da, halaber, mendea hain aurreratuta izanda, 1544. urtean zehaz ki, balaztak eta az konak erabil tzen zirela artean on tzi barruan, nahiz eta ordurako egiten ziren mosketeak eta ar kabuzak.

On tzi ar kitek tura

1597an artean, «Itsas armada Garaitezinaren» hondamendia gertatu eta urte ba tzuetara (hau da, Ingalaterrako Itsas armadak eraku tsia zuenean zer ahalmen zuten on tzi az kar, eraginkor eta ondo koordinatuek eta artilleria sendokoek, Filipe II.aren armadako on tzi kankailu haien al dean; izan ere, makalak, ez eraginkorrak, koordinaziorik gabekoak eta artilleria zahar kitua zutenak ziren espainiarren on tziak), gal dez ka ari ziren komeni ote zen on tzien kroskoetan hobekun tzarik egitea, Ingalaterran eta Holandan hamar kadak zerama tzatenean hobekun tza horiek prak tikan erabil tzen.

Horri buruz, hala dio Fer nández Durok:

Karabela

Karabela, Pierre Chaunuren arabera euskal jatorrikoa, aurrez azal du den moduan, portugal darren eta Atlantikoko andaluziarren ondare izatera pasa zen gero; berena eta ez beste inorena, ia ia. Haiek egin ziz kioten on tziari beharrez ko zituzten berrikun tza guztiak. Euskal dunek, normalean, ez zituzten asko erabil tzen beren on tzi moduan; al diz, eraiki, bai, noiz edo noiz eraiki tzen zituzten beren on tzioletan.

Ohiko karabela ondo bereizten zen beste on tzi mota ba tzuetatik. Zabalera al detik, hauek ziren on tziaren ezaugarriak:

- krosko luzea eta nahiko estua zuen,

- branka luzexka uretan ondo sar tzeko,

- popa zapala zen.

- karelak ez ziren oso altuak (altuera txikia, zabalerarekiko), eta biz kar bakarra zuen;

- gehienez ere 100 tona inguruko edukiera zuen.

Kroskoa

Poparen gainean tol da bat zuen, eta on tzi handienek, berriz, popa estal kia tol daren gainean.

Brankan ez zuen gaztelurik, baina ba tzuetan branka babestuta egoten zen estal ki erdi edo tila batez, biz karretik behar besteko altueran.

Mastadia

Bi edo hiru masta izaten zituen, on tziaren luzeraren baitan, eta oihal latinoekin janzten ziren masta horiek.

Brankaren egiturak ez zuen aukerarik ematen maspreza zu toinik eta zebadera zorrorik izateko; izatekotan, aparailu borobilekoek txanberga bat izaten zuten ai tzin oihalaren maniobra egiteko.

Karabela horien gerra sistema oso egokia zen zehar ka nabiga tzeko itsaser tzetik hurbil, baina ez horrenbeste ozeanoetako haize luzeetarako. Atlantikoa guru tzatu behar izan zutenean, aparailu latinoa kendu eta borobila (lau er tzeko oihalak zituena) jarri behar izan zioten.

Kasu horretan, armadako karabeletan, ai tzin oihalari eta nagusiari trapa gehiago jar tzen ziz kioten. Eta horrez gain, on tziaren tilak sendo tzen zituzten eta artilleriaz hor ni tzen, eta kanoi zulo gehiago egiten zituzten armatu baino lehen.

Karraka

Euskal karrakak kokaren lekua hartu zuen XV. mendean itsas mer katari tzan eta XVI. mendeko itsason tziaren aurrekoa izan zen.

Neurria

Neurri erdiko on tzia zen, 100 eta 200 tona artekoa.

Gerrek sortutako beharrak zirela eta, 400 tona eta gehiago izatera iri tsi zen, baina sekula ez zen iri tsi portugal darren, genoarren eta flandestarren neurrira. (Flandestarrenak karrakak ez, baizik eta ur kak ziren).

Kroskoa

Europa iparral deko herrial de ba tzuek jarraitu zuten on tziak eraiki tzen kroskoa tingladillo eran forratuta eta popa borobilarekin, XVI. mendearen hondarrera arte; hala egina da, esaterako, «Mary Rose» on tzia, Ingalaterrako Itsas armadaren ikurra. On tzi hori Portsmouthen hondoratu zen 1545. urtean eta oraindik orain atera dute hondotik on tzi ar keologo britainiarrek.

Euskal dunek XV. menderako kroskoaren forratua topera eginda eraiki tzen zituzten beren on tziak; tingladillo erakoa baino sistema hobetuagoa zen.

Propor tzioak

Erdi Aroko kokaren oinarriz ko propor tzioen formula en tzute tsua, bai, mantendu zuten euskal on tzigileek karrakan. Gu txi gorabehera hauxe zen formula: zabalera 1; gila 2; eta luzera 3; altuera, berriz, neurrikoa.

Gazteluak

Bi biz kar zituen. Goikoaren gainean, popan, tol da edo gaztelua zegoen. Masta nagusiraino iristen zen gaztelu hori eta popa al dean korastaren gainetik zabal tzen zen.

Brankan, gaztelua bularraren gainean zabal tzen zen. Bi gazteluek, ba tzuetan, zir kulu erdiko kanoi zuloak zituzten, hortik bonbarda ba tzuk atera ahal izateko.

Mastadia

Euskal karraka ohikoak hiru masta zituen (handienek, lau) eta maspreza bat.

Brankakoak edo ai tzinekoak lau er tzeko oihala zuen, ez oso handia.

Nagusiak, trapa eta masterdiarekin, lau er tzeko oihal handi bat eramaten zuen, txanbergarekin arrean, eta lau er tzeko oihal txiki bat masterdian.

Mesanan, oihal latinoa edo lau er tzekoa.

Masprezak, al diz, ez zuen eramaten zebaderarik; ai tzinekoaren eta nagusiaren estaiak sendo tzeko baino ez zen erabil tzen, eta arpeuetarako, treu oihalen txanbergarako eta ainguren maniobrarako ere bai.

Itsason tzia

Euskal itsason tzia XV. mendearen amaieran agertu zen eta karraka baino on tzi hobetuagoa zen. Hain zuzen, kroskoa eta mastadia hobe tzearekin hasi zen karrakatik bereizten.

Hasiera batean, neurri ertainekoa izaten jarraitu zuen, 100 eta 200 tona bitartekoa. Euskal dunek ez zuten handiagorik behar mer katari tza al detik beren beharrak ase tzeko.

XVI. mendeak aurrera egin ahala, ordea, euskal itsason tzia al da tzen joan zen, behin betiko formetara iri tsi arte, eta gero eta handiagoa bihurtu zen. Itsason tzi horren bilakaera zer txobait egiazta daiteke Gipuz koako ateburuetako graba tu sor ta txikiaren bidez.

Pasai Donibaneko on tzia

Pasai Donibaneko kale nagusian, XV. mendearen amaierako etxe baten ateburuan, on tzi baten harriz ko grabatu bat dago. Bi on tzien erdibideko bat erakusten du irudiak.

Kroskoak, zabalera gila luzera erlazioaren al detik, altuera handiagoa zuen, eta, horri eskerrak, bi biz karren az pian edukiera handiagoko sotoak zituen karrakak baino.

Gila, al diz, txikiagoa zen zer txobait eta hori zela medio kroskoaren aurreal deak itxura zorro tza har tzen zuen, branka nabarmen aurrerantz botata.

Brankako gaztelua atzera ekarri zen aurreko al dean ia bularreraino. Eta beke txiki bat agertu zen.

Al diz, mastadian ez zen al daketarik ez garapenik izan.

Orioko on tzia

Orioko Aganduru kaleko ateburuan, XVI. mende hasierako itsason tzi oso bat ager tzen da erretratatuta. Argi eta garbi an tzematen da on tzi mota hori bereizten eta finka tzen ari dela (mendearen lehen herenetik aurrera, Ter nua eta Labradorrera urtero balea harrapa tzeko egiten zituzten espedizioak finkatuta, itsason tziak hazten hasi ziren eta aparailu eragilea hobe tzen).

Kroskoa

Kroskok altuagoa dela an tzematen da eta, horri esker, hiru biz kar ditu on tziak.

Gaztelua mo tzagoa da eta, gainera, branka al detik, bularrean bertan buka tzen da; horixe da, hain zuzen, euskal itsason tzia bereizten duen ezaugarri nagusia, fun tsez ko neurrien erlazioaz gain.

Popan, tol da, tximinia edo al kazar zabal bat eramaten zuen, normalean popako estal kirik gabe, bal din eta itsason tzi armatua ez bazen behin tzat.

Mastadia

Aparailu eragilea konplexuagoa bihurtu eta hobetu egin zen itsason tzietan; nolanahi ere, masprezan ez da ager tzen oihal zebadera.

Ai tzineko eta nagusiko oihalak txanbergekin ager tzen dira.

Bi zutoinek trapa, masterdia eta gabia dute.

Mesanan, oihal latinoaz gain, trapa txiki bat bereizten da bere gabiarekin.

Urasandi, Illunbe eta Anabitarteko itsason tziak

Urasandi eta Illunbeko ateburuetan, baita Anabitartekoan ere, finkatuta ager tzen da jada itsason tziaren itxura. On tzi mota horrek, besteak beste, ezaugarri hauek ditu:

- oihal zebadera bat eta

- beke garatuagoa

Galeoia

Galeoia, jada galeoi tzat har daitekeena, XVI. mendea oso aurreratuta zegoenean agertu zen ondo bereizitako on tzi moduan, eta XVII. mende betean garatu zen erabat.

Europako on tzigin tzako poten tzia guztiek berehala bereganatu zuten galeoia. Ingalaterra izan zen lehena, ai tzindaria, Matthew Bakerren iker keta eta proiek tuetatik abiatuta.

Garaiko gerraon tzi botere tsuena zen, nahiz eta, hasiera batean behin tzat, ez zen soilik gerra helburuetarako on tzia. Izan ere, salgaiak ere garraia tzen zituen. Itsason tzi armatuaren lekua eta eginkizunak hartu zituen.

Espainian eraikitako lehenbiziko galeoiak, itxura al detik an tza zutenak bederen, 12 Apostoluak izendatu zituzten. Hamabi on tzi horietatik sei Bilbon egin ziren eta beste sei Guar nizon, 1589 eta 1591 artean, erregeak enkargatuta.

«Armada Garaitezinarekin» gertatutakoaren ondoren, galeoiak eraiki tzea beharrez koa baino nahitaez koa bihurtu zen, Mendebal deko Indietako konboien ibilbideak babesteko, baita Espainiako kostal dekoak ere.

Ordura arte, galeoi izenda tzen ziren (esana geratu da aurrez) beste on tzi mota ba tzuk, bereziki Indietara joaten ziren armatuak; hau da, gerrak behartuta armatu egitemn zire neurri handiko mer katari tza on tziak. Itsason tzi horiek kanoi zuloak eduki tzen zituzten biz kar nagusiaren alboetan zabalik, goiko biz karrak gainetik babesten zituela, eta zulo horietatik kanoiek su egin zezaketen. Mer katari tzan eta arran tzan jarduten zuten itsason tzi mol datu horiei errege eskribauek eta idaz kariek, eraman handiz, galeoi esaten zieten. (Konparazio batera, 1937. urtean, Espainiako gerra zibilean, «Canarias» guru tze on tzi astunaren aur ka 105 mm ko bi kanoirekin armatuta borrokatu ziren bi euskal bakailao on tziei fragata, sun tsi tzaile edo gisako beste izen handiusteren bat eman izan bali tzaie bezala).

Kroskoa

Galeoiaren kroskoa nahiko luzea eta estua zen eta, propor tzioan, itsason tziarena baino baxuagoa:

- Zabalera eta luzeraren arteko erlazioa 1 eta 4koa izaten zen eta 1 eta 5ekoa ere bai, inoiz. Gila luzanga izaten zuen, egokia garatu behar zuen abiadurarako.

- Brankako eta popako er tzak zabalak izaten zituen uretan ondo sartu eta atera tzeko.

- Biz kar nagusitik aurrera karelak estutu egiten ziren eta, horren ondorioz, kroskoaren sekzioak laud edo gatu on tziska baten itxura har tzen zuen. Grabitate zentroa ahalik eta beheren mantendu beharrak eragiten zuen hori; gainerakoan, artilleriaren zama izugarria zela medio, balan tzetan desplazatuta geratuko zatekeen, horrek lekar keen arriskuarekin.

Galeoiaren aurreal deko bereizgarri nabarmenenak hauek ziren:

- bekea, bularraren aurretik luzatuta,

- brankako gaztelua atzera ekarrita; aurreal dean, bularretik oso aparte ixten zen gaztelu hori; hainbesteraino, galeoi askotan ai tzineko mastaren popan kokaturik bai tzegoen brankako gaztelua.

- popan, tol da zabal bat bere popako estal kiarekin.

Gainera, berehala, galeria bal koiduna jarri zuten, goiko biz karraren mailan popa ingura tzen. Tegiak ere jarri zituzten. Tegi esaten zi tzaien popa al deko saihe tsetan kokatutako garita moduko ba tzuei; zer eta ofizialen komunak besterik ez ziren delako tegi horiek.

Mastadia

Aparailu eragilea elementu hauek osa tzen zuten:

- masprezak, zebadura zorroarekin,

- ai tzineko mastak eta nagusiak, trapa eta masterdi eta lau er tzeko oihalekin,

- mesanak eta ba tzuetan kontramesanak oihal latinoekin.

Euskal on tzigin tzaren gainbehera

Zer garran tzi zuen on tzigin tzak?

Euskal on tziolen jarduera izugarria izan zen, biziagoa ezin; jarduera horren jiran, kapital txiki mordoa mugitu zen, asko aberastu egin ziren eta beste askok eta askok lana eta bizirauteko bitartekoak eskuratu zituzten. Ez zen nolanahiko lorpena, kontuan izanda lurral de txikian gauza tzen zela, oinarriz ko behar askotan baliabide gu txi zegoela —bertako bizilagunen elikaduratik hasita— eta demografia den tsitatea ere nahiko altua zela.

On tziolek, mer katari tzan, gerran eta arran tzan jarduten zuten on tziek, inguruko beste artisau lantegi osagarri askori ematen zieten lana. On tziak eraiki tzeko, besteak beste, beharrez koa zen:

- egur asko on tziak eta upelak egiteko;

- burdina asko burdinoletarako eta il tzeak, aingurak, burdineria, erremintak eta armamentua lan tzeko;

- kalamu eta ehun asko, lokarriak, arran tzako aparailuak, sareak eta oihalak egiten zituzten lantegietarako;

- on tzi handi eta txiki asko mugimenduan, inporta tzeko eta esporta tzeko, batez ere elikagaiak ekar tzeko, eta bukatutako produk tuak edo produk tu horiek lan tzeko lehengaiak eramateko.

Finean, Biz kaiko gol koan euskal jardueren mende zegoen guztia aipatu gabe, ziur tzat jo daiteke jarduera horien jiran diru asko mugi tzen zela, eta horiei esker jende asko bizi zela.

Marinel eta arran tzaleen albisteak eta ekonomia jarduera

1533. urteko zerrenda baten arabera, Gipuz koako eta Biz kaiko on tzidiak 200 bat on tziz osatuta zeuden eta, guztira, 8.000 gizon inguru on tzira tzen zen haietan. Edukiera al detik hainbat neurritako on tziak ziren eta hainbat jardueratan ari tzen ziren.

Mendearen erdial dera 40 baleon tzi inguru zeuden penin tsulako Euskal Herrian; 2.000 bat gizonek osa tzen zituzten on tzi horietako guztietako eskifaiak.

Hondamendi baten ondorioz iri tsi zaigu balearen eta bakailaoaren kanpainetan ari tzen ziren gizon kopuruaren datua. 1577. urtean, garaia baino lehen iri tsi zen negua, negu gorria. Arran tzan ari ziren itsasoa izoztu egin zen eta, ondorioz, on tzi askok itsasoan igaro behar izan zuten negua. Arran tzale asko hil egin ziren gaixotasunen (eskorbutoa, batez ere), penal dien eta ho tzaren eraginez Labrador ko eta Ter nuako kostal dean. Urte ba tzuetan negua biz kor iristen zen eta kontura tzerako itsasoko ura hormatu egiten zi tzaien on tzien kroskoen az pian. Halakoetan, izo tza pikatu, ainguren kableak han utzi eta oihalak zabal du behar izaten zituzten ziztu batean zepo hartatik ihes egin ahal izateko.

Pasaia gune nagusietako bat izan zen beti balearen arran tzan; egoera normalean, Lapurdiko on tziak ere hara iristen ziren deskarga tzera, beren kostal dean ez zutelako portu egokirik eta beharrez ko az piegiturarik on tzien konponketa asko egiteko eta hor niketarako. Balea olioa hobeto salerosteko ere bai, joaten ziren lapurtarrak Pasaiara.

Lapurdiko on tzi asko Gipuz koako armadoreen zerbi tzura ari tzen ziren; batez ere mugaz hegoal dera erregeak on tziak enbegar tzeko agin tzen zuenean. Espainia eta Fran tzia gerran ez zeudenean, Iparral deko eta Hegoal deko euskal marinelek eta arran tzaleek berdin berdin nabiga tzen zuten Bidasoaz al de bateko eta besteko on tzietan.

Badira 1547. urteko zenbait aipamen euskal baleon tzien trafikoari buruz. Erreferen tzia horien arabera:

- balea olioa garraia tzen zuten zuzenean Ter nuatik eta Labradortik Bristol, Southampton, Londres, Rouan eta Flandesko (27 bis) portuetara. Kal kuluen arabera, urteko kanpaina batean 20.000 upel balea olio ekar tzen ziren Europara. Upel bakoi tzean 200 kilo inguru balea olio sar tzen zen.

- Kanadako uretan 2.000 arran tzaletik gora ari tzen ziren, eta horien artean 11 eta 12 urteko mutil koz korrak, lanbidea ikasten hasiberriak.

1554. urtean errege ordenan tza batek baimendu egin zituen Gipuz koako mer katariak balearen produk tuak Fran tziara garraia tzeko, baita bakailaoa ere, baina soilik elikagaien truke eta ez diruaren truke.

Seguruak

Era berean, mota guztietako seguru sare bat zegoen ezarrita, horretan jarduten ziren agenteen bidez. Sare horren gune nagusia Burgosen zegoen, eta handik zuzen tzen zuten. Seguru horiek batez ere itsasoko istripuetarako ziren, eta edozein galera estal tzen zuten. Dena asegura tzen zen: on tziak, trepe txuak, ekipaia eta zamak. Armadoreek espedizioetan zenbat balea olio eta bakailao lor tzea espero zuten kal kulatu eta kargamentu hori ere al dez aurretik jaso tzen zen polizetan.

Arran tzaleek eta familiek, zori txarrik gertatuz gero, Kofradien lagun tza izaten zuten horri aurre egiteko, eta, nola ez, Jainkoz ko Probiden tzia ere lagun izaten zuten.

Kostal de osoan hainbat gremio zeuden: aro tzak, istinka tzaileak, errementariak, upelgileak, oihalgileak, saregileak, etab. Baita on tzietarako elikagaiak eta tresnak hor ni tzen zituztenak ere.

On tzigin tzaren gainbehera

Trafiko bikain hori guztia, denen tzako adina lan izate hori eta hortik etorri zen aberastasun guztia apal tzen hasi ziren poliki poliki. Zer dela eta gertatu zen hori?

C. Fer nández Durok hala ida tzi zuen:

Nolanahi ere, komeni da ikuspegi hori Itsasoa lanaren 3. Liburukian argitaratutako historia lanetan ager tzen den ikuspegiarekin al dera tzea.

Fun tsean bi arrazoik eragiten zuten on tziak enbarga tzea eta etengabe marinelak itsasoratu behar izatea (beste Estatu ba tzuen kontrako gerra zuzenak aparte utzita, Espainiak ez bai tzuen itsas armada propiorik sortu). Hauek ziren bi arrazoi horiek:

- Espainiako monar kak tematuta zeuden Amerikan zeuz katen jabego izugarriei itsasoko mugak jar tzeko, eta, jakina, jabego haiek milaka kilometroko kostal dea zuten inguruan.

- Amerikako kolonoekin salerosketan jarduteko eta haiek hor ni tzeko monopolioa zuen Sevillak eta horri eu tsi egin nahi zion.

Hori dela eta, itsas konboiek eskainitako zerbi tzu eskasa zela medio, Amerikan bizi ziren kolono espainiarrek hainbat behar eta gabezia onartezin paira tzen zituzten, eta horrek hauspotu egiten zuen, bizi bizi hauspotu ere, kontrabandista, pirata eta beltz tratularien jarduna, askotan kolonoen beraien lagun tzarekin edo oniri tziarekin, gainera. Lukurari horiek itsasoz jazar tzen hasi zen Espainia, eta, hala, itsas trafiko normala motel du egin zen, konboi gel do eta oztopoz betetakoetan bidera tzen bai tzen, babes armatu handiarekin. Horrek guztiak, lukurariak jazarri beharrak, trafikoak berak eta babes armatuak, jan egiten zituen Espainiako kostal deetan sor zitez keen on tzi eta gizon guztiak, baita Koroak alokatu behar zituen atzerritarrak ere. Az ken horiek atera tzen zuten mauka zalaparta hartatik, Espainiako portuen tzat hondamendia bai tzen.

Pierre Chaunu historialari fran tsesak ida tzia da honako pasarte hau:

Kontrabandorako eta era guztietako amarruetarako egoera paregabea zen hura: milaka eta milaka kilometro kosta erdi mortu, eta, beharraren beharrez, horretarako prest zegoen biztanleria, ezarritako ohiko bideetatik kanpo salgaiak jaso tzeko premian. Beraz, kontrabando eta lukurreria hura guztia kontrola tzeko on tzi armatu asko behar ziren, gehiegi, eta tropa asko lehorrean on tzi horiek babesteko.

Horrez gain, hor ziren Sevillatik Mendebal deko Indietara joaten ziren konboiak. Bizi bizirik zegoen Indietako Laster keta en tzute tsua. Horren gainean, hala ida tzi zuen Fer nández Durok:

Aurrez aipatutakoari gehi tzen badiogu zer diru galerak sor tzen ziz kien on tzigileei eta armadoreei edukiera formula berriek, ulergarria da euskal enpresari txikiek beste ekimen ba tzuen al de egitea eta inberti tzea dirua, eta ez on tzigin tzan.

Beraz, zer eragin izan zuen «Itsas armada Garaitezinaren» hondamendiak euskal on tzigin tzaren gainbeheran?

«Itsas armada Garaitezinaren» hondamendiaren eragina

Filipe II.ak Ingalaterra inbadi tzeko bidali zuen on tzidia era eta neurri guztietako 130 on tzik osa tzen zuten. Asko eta asko Biz kaiko gol koko on tziak ziren, eta, jakina, Gipuz koakoak eta Biz kaikoak hainbat. Baina, horiez gain, baziren Andaluziako, Portugalgo, Flandesko eta Italiako on tziak ere.

Guztira, 57.868 tonako edukiera zuten, klase askotako 2.431 artilleria pieza eta 30.000 marinel eta sol dadu baino gehiago.

Porrotaren ondoren, Biz kaiko gol koko portuetara itzuli ziren armadako kideak (ba tzuk hamalau hilabeteko atzerapenarekin) 63 on tzi eta 8.000 eta 9.000 gizon artean gal duta. Eta hor gehitu beharrekoak dira aurrez Drakek Cadiz ko badian hondoratu zituenak eta sakabanaturik geratuta ingelesek batean eta bestean harrapatutako beste zenbait.

Bistan da, errege armaden sistemak eta «Garaitezinaren» hondamendiak kalte handia eragin zuten Euskal Herriko itsas ekonomian. Mer katarien eta enpresarien al detik on tzi gu txiago eraiki tzen hasi ziren euskal on tziolak; al diz, erregeak enkargatuta galeoi gehiago.

Hondamendiaren urte berean (1588) on tzidi bat eratu zen Donostian Calaisko itsasartearen parean borroka tzeko. Ekainaren 13an, Gravelinasko borrokan lortutako garaipenean lagundu zuen on tzidi horrek.

Jarduerak

1593. urtean, Joanes de Villaviciosa pasaitarrak, Zufiaurrekin batera, Fran tses ingelesen on tzidi bat garaitu zuen Bordeleko itsasadarrean.

Eta 1595ean, ordura arte inoiz eraikitako gerraon tzi handiena eraiki zuten Pasai Donibanen. 1.500 tona zituen eta 90 kanoi zerama tzan gainean.

Ingelesek ez zituzten sun tsitu ez euskal on tziolak, ez basoak, ezta burdinolak ere. Beraz, jarrai zezaketen on tziak eraiki tzen Indietako Laster ketarako, bakailaoa eta balea arran tza tzen jarrai tzeko, Mediterraneoko mer katari tzarako, eta Gaztelako artilea eta burdina minerala, edo to txoak, Europa iparral deko herrietara garraia tzen jarrai tzeko. Baina mer katarien eta on tzigileen finan tza ahalmena asko murriztu zen; izan ere, hainbat on tzi gal du zituzten eta gerrak itsas mer katari tza eten egin zuen.

Balea arran tzaren afera

Ziur tzat ematen da euskal balea arran tzaleen nagusitasuna euskal dunek berek animalia gehiegi hil zituztelako amaitu zela. Gu txi gorabeherako datu moduan 20.000 balea aipa tzen dira XVI. mendeko 60 urteko epean. Aurrez aipatu dugu datu osagarria ere hor da (gu txi gorabeherakoa hori ere): urtean 20.000 balea olio upel lor tzen zuten animalia horietatik.

Euskal balea arran tzaleen nagusitasuna VII. menderako hasi zen, eta mila urte geroago bukatu zen behin betiko. Beste herrial de ba tzuk lehian hasi ziren euskal industria horrekin eta kanporatu egin zituzten euskal dunak itsasoetatik, nahiz eta —hauxe paradoxa— baleak harrapa tzeko artea euskal dunengandik ikasi.

Horren adibide, 1576. urtean Ingalaterrako Isabel erreginak otsailaren 12ko eskuti tzean, Ingalaterrako Mer katarien El kartea baimendu zuen «lurral de berriak» aur ki tzeko, eta, horrez gain, aukera eman zien beren on tzietan euskal arran tzaleak eramateko, baleak nola arran tzatu irakats ziezaien.

Pierre Chaunuk ida tzia da pasarte hau:

Tamala da euskal dunek ez zutela izan Estatuaren babesik baleon tziak eta bakailao on tziak kanpora tzeko agindu horri aurre egiteko. Euskal dunen eskubide historikoak onartuta behar ko zuketen itsaso haietan. Baina euskal dunek itsasoan izan zuten eragina amai tzear zen. Denboraren joanean, bal din tzak eta egoerak al datu egin ziren, eta agonia ia beste mende bat luzatu bazen ere, az kenik itzali egin zen euskal on tzigile, marinel eta arran tzaleen ospea eta itzala, eta leku apalago batean gera tzeko ordua iri tsi zen.

Oharrak

(1) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: «ARMADA ESPAÑOLA DESDE LA UNIÓN DE LOS REINOS DE CASTILLA Y ARAGÓN», I. LIBURUKIA, 324. or. Museo Naval arg. Madril, 1973.

(2) FER NÁNDEZ DURO; Cesáreo: Aipatutako obra, II. LIBURUKIA, 308. or.

(3) CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: «LOS VASCOS EN LA PESCA DE LA BALLENA», 225. or. Euskalerriaren Adiskideen El karteren Liburutegia, Donostia. 1961.

(4) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, I. LIBURUKIA, 335 eta 336. or.

(5) HUXLEY, Selma: «LOS BALLENEROS VASCOS EN CANADÁ ENTRE CARTIER Y CHAMPLAIN SIGLO XVI», 13. or. Buletinaren separata – XXXV urtea – 1. eta 2. koader noak» Euskalerriaren Adiskideen El kartea. Donostia, 1979.

(6) ARTIÑANO, Gervasio de: «LA ARQUITECTURA NAVAL ESPAÑOLA EN MADERA», 320. or. Egileak berak argitaratua. Madril, 1920.

(7) BAR KHAM, Michael: «RIPORT ON 16 TH CENTURYSPANISH BASQUE SHIPBUIL DING C. 1550 TO C. 1600.

(8) ESCALANTE DE MENDOZA, Juan de: «ITINERARIO DE NAVEGACIÓN DE LOS MARES Y TIERRAS OCCIDENTALES», pág. 37. Museo Naval. Madril, 1985.

(9) BAR KHAM, Michael: «LA CONSTRUCCIÓN NAVAL VASCA EN EL SIGLO XVI. LA NAO DE USO MÚLTIPLE», 103 eta 104 or. in Cuader nos de la Sección Historia Geografía. 3 z ka. Eusko Ikaskun tza, S.A. Donostia, 1984.

(10) HUXLEY, Selmak bilatutako dokumentua, Gipuz koako Protokolo Notarialen Ar txibategian, eta BAR KHAM, Michaelek argitaratua: «REPORT ON 16TH CENTURY ESPANISH BASQUE SHIPBUIL DING C. 1550 TO C. 1600», 82 eta 83 or. Manuscript Report, 422 z ka.. Parks Canadá, 1981.

(11) Id. id. 59 eta 60 or.

(12) CHAVES, Alonso de: «ESPEJO DE NAVEGANTES», 210. or. Historia eta Itsas Kulturako Institutua. Madril, 1983.

(13) BAR KHAM, Michael: adierazitako obra eta lokuzioak.

(14) CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: Aipatutako obra, 160 eta 169 or.

(15) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, II. LIBURUKIA, 492. or.

(16) HUXLEY, Selma, «Los balleneros vascos en Canadá entre Cartier y Champlain (siglo XVI) eta R.S.B.A.P., XXXV (1979) 5. rr.

(17) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, III. LIBURUKIA, 180. or.

(18) CHAUNU, Pierre: «CONQUISTA Y EXPLOTACIÓN (SIGLO XVI), 192 eta 193. or. in Nueva Clío La Historia y sus problemas. Labor, S.A. argitale txea. Bar tzelona, 1984.

(19) FER NÁNDEZ DURO, Cesáreo: Aipatutako obra, I. LIBURUKIA, 205. or.

Bibliografia

ARCHIBAL D, E.H.H.: «THE WOODEN FIGHTING SHIP». Blandford Press Ltd. Pool. Dorset, 1968.

ARCHIBAL D, E.H.H. (eta beste ba tzuk): «EL ARTE DE LA NAVEGACIÓN Y SU HISTORIA». Larraiza edizioak. Iruñea, 1974.

ARMSTRONG, John Vincent: «L’EVOLUTION DES NAVIRES DE GUERRE ANGLAIS (1550 1650)». «Le Petit Perroquet» al diz karia, 11. z ka. Grenoble.

AROCENA, Fausto: «DICCIONARIO BIOGRÁFICO VASCO (I GUIPUZCOA)». Auñamendi. Donostua, 1963.

ARTECHE, José: «Elcano». Austral Bil duma, 1504. z ka. Espasa Calpe, S.A. Madril, 1972.

BANUS ETA AGUIRRE, José Luis: «LA NAVE DE SAN SEBASTIÁN» (Hiru artikuluz osatutako sorta). Diario Vasco «LA VOZ DE ESPAÑA», irailaren 9, 12 eta 19a. Donostia, 1976.

BAR KHAM, Michael: «REPORTON 16 th CENTURY SPANIS BASQUE SHIPBUIL DING, C. 1550 TO C. 1600», manuscript Report, 422. z ka., Parks Canada, 1981.

BAR KHAM, Michael: «LA CONSTRUCCION NAVAL VASCA EN EL SIGLO XVI. LA NAO DE USO MULTIPLE». Eusko Ikaskun tza. Donostia, 1984.

BASS, George F. (eta beste ba tzuk): «A HISTORY OF SEAFARING (BASED ON UNDERWATER ARCHAELOGY)». Thames and Hudson arg. Londres, 1972.

BATHE, B. W.: « SHIP MODELS, 1, 2 eta 4. z ka.k». A Science Museum Ilustrated Craft. Londres.

BERRAONDO, Ramón de: «LOS PESCADORES ANTE LA HISTORIA (MOTIVOS VASCOS)». Euskalerriaren Al de XI, 1921, 241etik 248ra.

BERRAONDO, Ramón de: «SELLOS MEDIEVALES DE TIPO NAVAL», 130 138. or. Nazioarteko Eusko Ikaskun tzen Al diz karia.

CANBY, Courtland: «HISTORIA DE LA MARINA». Continente S.A. arg. Madril, 1965.

CARO BAROJA, Julio: «INTRODUCCIÓN A LA HISTORIA SOCIAL Y ECONÓMICA DEL PUEBLO VASCO». Eusko ikaskun tzak, VI. Txertoa argitale txea. Donostia, 1974.

CARO BAROJA, Julio: «LOS VASCOS Y EL MAR». Estudios vascos, X. Txertoa argitale txea. Donostia, 1981.

CASTIÑEIRAS MUÑOZ, Pedro: «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA». (III La época de los descubrimientos geográficos). Silex arg. Madrid, 1981.

CELERIER, Pierre: «HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN». Diana S.A. arg. Mexiko, D.F., 1966.

CEUDEC, Renato: «COCA HANSEÁTICA». «NAVI E MODELLI DI NAVI» al diz karia, IV. urtea, 10 11 z ka. Firence Italia, 1980.

CEUDEC, Renato: «Le NAVI DEI VICHINGHI». Revista «NAVI E MODELLI DI NAVI, al diz karia, IV. urtea, 4 eta 5 z ka. Firence Italia, 1980.

CIRIQUIAIN GAIZTARRO, Mariano: «PRIMERAS REPRESENTACIONES GRÁFICAS DE EMBARCACIONES DEL LITORAL VASCO». Euskalerriaren Adiskideen El kartearen Buletina, 10. z ka, 3tik 16ra. Donostia, 1959.

CIVARDI, Anne (eta GRAHAM CAMBELL, Junes): «LOS VIKINGOS (INVASORES VIKINGOS). A través del tiempo». Plesa, S.M. Ediciones. Madril, 1978.

CUCARI, Atilio: «VELEROS DE TODO EL MUNDO». Espasa Calpe, S.A. arg. Madril, 1978.

CRUMLIM PEDERSEN, Ole: «THE VIKING SHIPS OF ROSKIL DE». (Aspects of the History of wooden shipbuil ding). National Maritime Museum. Maritime monographs and reports, 1. z ka. Greenwich, Londres, 1970.

CHRISTENSEN, Ar ne Emil: «LA CONSTRUCTION NAVALE SCANDINAVE». «LE PETIT PERROQUET» al diz karia, 17. z ka. Grenoble.

DAVIS, Ralp: «ENGLISH MERCHANT SHIPS». Nacional Maritime Museum. Gober nment Books. Londres, 1975.

FER NÁNDEZ DE NAVARRETE, Martín: «ÍNDICE DE LA COLECCIÓN DE DOCUMENTOS QUE POSEE EL MUSEO NAVAL». Marinaren Institutu Historikoak argitaratua. Madril, 1946.

GARAT, Joseph: «LES BALEINES ET LES BASQUES». Eskuiz kribua. Ziburu, Lapurdi.

GARCÍA DEL PALACIO, Diego: «INSTRUCCIÓN NÁUTICA PARA NAVEGAR». Amerikako Inkunableen Bil duma. XVI. mendea – VIII. Liburukia. Mexiko, 1587. FAKSIMILEA, Ediciones de Cultura Hispánica. Madril, 1944.

GOL DSMITH CARTER, George: «VELEROS DE TODO EL MUNDO». Kultura dibulgazioko eskuliburuak. Editorial Bruguera, S.A. Bar tzelona, 1970.

GRENIER, Robert: «ESTABLECIMIENTO BALLENERO VASCO DEL SIGLO XVI EN EL LABRADOR». «INVESTIGACIÓN Y CIENCIA» al diz karia. Bar tzelona, 1982.

GRENIER, Robert (eta HUXLEY, Selma): «DIVERS FIND SUNKEN BASQUE GALLEON IN LABRADOR». «CANADIAN GEOGRAPHIC» al diz karia, 1978 aben. 1979 urta. Kanada.

GRENIER, Robert (eta beste ba tzuk): (Parks eko iker tzaileen urpeko indusketei buruz. Kanada, Red Bay, Labrador ko penin tsula). Research Bulletin, 163. z ka. (1981eko uztaila), 194. z ka. (1983ko ekaina) eta 206. z ka. (1983ko azaroa). Kanada.

HAWS, Duncan: «LOS BUQUES Y EL MAR». Ed. Centropress, S.L. Madril, 1978.

HOWARTH, David: «LA ARMADA INVENCIBLE». Ed. Argos Vergara, S.A. Bar tzelona, 1982.

HOWARTH, David: «SOBEREIGN OF THE SEAS». Book Club Associates. Londres, 1974.

HOWARD, Frank: «SAILING SHIPS OF WAR 1400 1860». Mayflower Books. New York, 1979.

HUXLEY, Selma: «THE BASQUES: FILLING A GAP IN OUR HISTORY BETWEEN J. CARTIER AND CAMPLAIN». («CANADIAN GEOGRAPHIC JOUR NAL» al diz karian argitaratutako artikulua). Kanada, 1978.

HUXLEY, Selma: «THE WRECK OF THE SAN JUAN». «THE ARCHIVIST» al diz karia, 1978ko aza. aben. Kanada.

HUXLEY, Selma: «LOS BALLENEROS VASCOS EN CANADÁ ENTRE CARTIER Y CHAMAPLAIN (siglo XVI)», R.S.B.A.P., XXXV (1979).

IBAÑEZ DE IBERO, Carlos: «HISTORIA DE LA MARINA DE GUERRA ESPAÑOLA». Editorial Espasa Calpe, S.A. Madril, 1943.

IMAZ, José Manuel: «LA INDUSTRIA PESQUERA EN GUIPÚZCOA AL FINAL DEL SIGLO XVI». (Garaiko dokumentuak). Gipuz koako Foru Al dundiaren inprenta. Donostia, 1944.

LANDSTROM, Biór n: «EL BUQUE». Juventud argitale txea. Bar tzelona, 1973.

LEIZAOLA, Jesús María de: «LA MARINA CIVIL VASCA EN LOS SIGLOS XIII, XIV y XV». Sendoa argitale txea. Donostia, 1984.

LOON, H.W.Van: «LA CONQUISTA DE LOS MARES (HISTORIA DE LA NAVEGACIÓN)». Ed. Luis Miracle. Bar tzelona, 1946.

LUNA, Juan Carlos: «EL MAR Y LOS BARCOS». Editora Nacional. Madril, 1950.

MACINTYRE, Donal d. «LA AVENTURA DE LA VELA, 1520 1914». Ed. Luis de Caralt. Bar tzelona, 1971.

MANERA REGUEYRA, Enrique. «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA (I LA MARINA DE CASTILLA)». Ed. Silex. Madril, 1981.

MARTÍNEZ HIDALGO, José María. «DEL REMO A LA VELA». Juventud, S.A. Bar tzelona, 1948.

MC KEE, Alexander. «HOW WE FOUND THE MARY ROSE». Souvenir Press Ltd. Londres, 1982.

MERRIEN, Juan. «HISTORIA DE LOS BUQUES». Editorial Ayma, S.A. Bar tzelona, 1960.

MORTON NANCE, R. «THE SHIP OF THE RENAISSANCE». Maritime Miscellany Series 10. z ka. The national Maritime Museum. Greenwich, Londres, 1976.

MUCKELROY, Keith: «MARITIME ARCHAELOGY (NEW STUDIES IN ARCHAELOGY)». Cambridge University Press. London, New York, Melbour ne, 1978.

MUGARTEGUI, J.J. de: «CÓMO SE RECLUTABA EN EL SIGLO XVI EN NUESTRAS COSTAS, UNA TRIPULACION PARA LA PESCA DEL BACALAO EN TERRANOVA». Nazioarteko Eusko Ikaskun tzen Al diz karia, XIX z ka., 632tik 636ra. Donostia, 1928.

MURUGARREN, Luis: «ACERCA DE DOS DIBUJOS DE BALLENEROS DEL SIGLO XVI». Euskalerriaren Adiskideen El kartearen Buletina, 291 299 or. Donostia, 1981.

OLESA MUÑIDO, Francisco Felipe: «EL BUQUE EN LA ARMADA ESPAÑOLA Y LA MARINA OCEÁNICA DE LOS AUSTRIAS». Editorial Silex. Madril, 1981.

PORTNER, Rudolf: «LA SAGA DE LOS VIKINGOS». Juventud, S.A. Barcelona, 1975.

PRIETO, Carlos: «EL OCÉANO PACÍFICO (NAVEGANTES ESPAÑOLES DEL SIGLO XVI)». Revista de Occidente edizioak. Madril, 1972.

RAMÍREZ GABARRUS, Manuel: «EVOLUCIÓN DE LA MARINA A TRAVÉS DE LOS TIEMPOS». Ed. Salvat, S.A. Iruñea, 1978.

«ARCHEOLOGIA» al diz karia. 114. z ka. 10 23. or. (Donostiako 1297ko zigiluko on tziaren ZEHAR SOKEI buruz ko albistea jaso tzen da). Fran tzia, 1978.

«PREHISTOIRE» al diz karia. 19. z ka. «LE COGGE DES MERS DU NORD». Fran tzia, 1980ko ekaina.

RUBIN DE CERVIN, G.B. (eta beste ba tzuk). «LOS GRANDES VELEROS». Blume argitale txea. Bar tzelona, 1973.

RULE, Margaret: «THE MARY ROSE». The Mary Rose Developmen Trust. Porstmouth, 1981.

SANTOYO, Julio César: «DE CRÓNICAS Y TIEMPOS BRITÁNICOS (HISTORIA DE UNA EXPEDICIÓN MILITAR INGLESA EN GUIPÚZCOA, JUNIO OCTUBRE DE 1512)». Euskalerriaren Adiskideen El karteko Donostiako Historiari buruz ko Dr. Camino Tal deak argitaratua. Donostia, 1974.

SEOANE Y FERRER, Ramón: «NAVEGANTES GUIPUZCOANOS». Revista general de Marina inprenta. Alcalá, 56, Madril, 1908.

SORALUCE Y ZUBIZARRETA, Nicolás: «INTRODUCCIÓN, CAPÍTULO I Y OTRAS DESCRIPCIONES DE LA MEMORIA ACERCA DEL ORIGEN Y CURSO DE LAS PESCAS Y PESQUERÍAS DE BALLENAS Y DE BACALAO, ASÍ QUE SOBRE EL DESCUBRIMIENTO DE LOS BANCOS E ISLA DE TERRANOVA». Hijos de Mantel inprenta. Gasteiz, 1878.

THURSTON, Harry: «THE BASQUE CONNECTION». (EQUINOX, The magacine oí Canadian discovery) November December Ontario, 1983.

UGARTECHEA Y SALINAS, J.M. «LA PESCA TRADICIONAL EN LEQUEITIO. EMBARCACIONES Y ENSERES DE PESCA». Eusko Fol klore, XXII. Urtekaria. Donostia, 1967 1968.

VARGAS PONCE, José de: «CATÁLOGO DE LA COLECCIÓN DE DOCUMENTOS DE VARGAS PONCE QUE POSEE EL MUSEO NACIONAL». Ed. Museo Naval. Madril, 1979.

VIGNAU, V. «SELLO DEL CONCEJO DE FUENTERRABÍA». Archivos, Bibliotecas y Museos al diz karia, X, 302 307. or. Madril, 1904.

WATERS, D.W.: «THE ELIZABETHAN NAVY AND THE ARMADA OF SPAIN». Maritime Monographs and Reports, 17. z ka. Greenwich, Londres, 1975.

Euskal Herriko etxe eta eliza ba tzuetan harrian zizel katutako erliebe ederrak eta iradoki tzaileak berebiziko informazio iturri dira an tzinako on tzi ar kitek tura ezagu tzeko. Hor egon dira erliebe horiek, mendeak eta mendeak, ikusi nahi izan dituen ororen begi bistan. Baina inoiz ez dira agertu erliebe horien erreprodukzioak, eta ez da haien aipamenik jaso, ezta gaiari buruz argitaratu diren iker ketarik moder noenean ere. Ezarritako eskemak, behin betiko tzat jo tzen direnak, hau tsi egiten ote dituzte ausaz? Bazterrak nahastera ote datoz akaso, eta horregatik uzten ote dira bazterrera, izango ez balira moduan?