Euskaldunak Munduko Itsasoetan zehar XIV - XVI. mendeak/Itsasertzeko herri bat
Itsasertzeko herri baten historia
aldatuItsasoa «eragile erabakigarria»
aldatuNire asmoa ez da inola ere euskaldunen itsasoko historia kontatzen hastea. Ikertzaile askoren bizitza okupatzeko adinako lana izan daiteke, dokumentu‑iturri sakabanatuak, ezkutuak eta nahi baino askoz urriago diren arrastoen bila ibili beharko baitute. Julio Caro Barojak bere Los Vascos y el Mar (Donostia 1981) izeneko saiakera laburtuan azaltzen duen iritzian, itsasoaren ondoan bizitzea «faktore erabakigarria» da gure ekonomikoaren historian eta funtsezko osagaia Euskal Herriko herri gehienen «erritmo historikoan», Bizkaia, Gipuzkoa eta Lapurdikoan batez ere. Baina, eragin ekonomikoaz gain, gertakari horrek baditu beste ondorio batzuk ere, gure antropologoaren iritziz, dioenean:
«Erdi Aroaren hasiera‑hasiera aldetik, garapen bidean aurrera zihoazen Euskal Herriko portuak eta bertako jendea sona hartzen hasi zen arrantzale eta marinel gisa, ez soilik penintsulako beste herrien artean, baita Mendebaldeko europarren artean ere. Hala, barnerantz murgildurik bizi zen euskal jendearen ondoan, baziren kanpoarekin harreman biziak zituen euskaldunak, industria eta merkataritza, ontzi‑arkitektura nahiz erreminta eta armagintzaren garapenean ziharduena eta haiekin jaioterritik urrun, negoziatzen zuena».
Ez dira behar bezain agerian jarri gure herriaren historian denbora luzez iraun duen jarduera horren ondorio neurtezinak. Marinel euskaldunen historia oraindik zain dago, kontatzen jakingo duen idazle baten zain, baina zailtasun nekezak gainditu beharko ditu horretarako. Marinel‑bizitzaz baino gehiago arduratu gara artzain‑bizitzaz eta nekazari‑bizitzaz; ontzigintzaz baino gehiago etxeen eraikuntzaz; armarriez baino gehiago trikuharriez hots, hiribildu askotan ontzien eta baleen istorio luzeak oroitarazten dizkiguten harri horiez baino.
Antzinatik mare tenebrosum‑aren arriskuak inolako babes ofizialik gabe –besteak beste, dokumentu idatzietan idatzirik gelditzen zirenak– beregain hartzen zaildutako gure marinelen balentria geografiko eta nautikoak gutxi agertzen dira agiri idatzietan. Balentria kolektiboak dira kasik, anonimoak, izenez ezagutzen diren marinel kontaezin ahalez burutuak, neguko gauetan ontziak portuan amarraturik gelditzen direneko kontakizunak, familietako edo tabernetako elkarrizketa isilen zurrumurru baino ez direnak.
Marinelen historia luze bat
aldatuHoriek horrela, nire asmoa ez da inola ere euskaldunen itsasoko historia kontatzen hastea. Ikertzaile askoren bizitza okupatzeko adinako lana izan daiteke, dokumentu‑iturri sakabanatuak, ezkutuak eta nahi baino askoz urriago diren arrastoen bila ibili beharko baitute.
XV. mendea baino haratago joanda, maiz kontentatu behar izaten dugu urruneko itsasoetako euskal itsasontzien aipamen apurrekin, eta normalean garrantzizko gertakari historikoren bati loturik agertzen dira, eta bertako itsasoan eguneroko jardueraren presentziari buruzko aipamenik ere ez da gelditzen. Dokumentu zatiak urriak dira eta daudenak kronika orokorreko edo literatura‑lanetako lerro bakanak izaten dira. Historiak egiten dizkigun begi‑keinu iheskorren antzekoak dira, itsasoko gure ibilerak laburki argitzeko egiten dizkigunak.
Horregatik, kontent nengoke ez euskaldunen itsasoko Historia idaztearekin, baizik, flash modura, mendebaldeko eta penintsulako uretan euskal marinelen balentria ugarien historia apal batzuk moldatzearekin, gure kostaldeko zenbait herritan lehen aipatutako armarrietan bezala, marinel haien lekukotza uztearekin. Hemen bildutako berriek eta alderdiek gure historiako kapitulu horrekiko kezka eta ardura eragingo balu, pozik geldituko nintzateke. Aztertu eta dakiguna baino askoz gehiago da egiteko dagoena. Dakiguna, berriz, ezkutuan egoten da normalean, eta ez da gehiegizko izango kontzientzia historikora itzultzea, horrela, aberastu baizik egingo ez delakoan.
Atlantikoaren garaia
aldatuKolonek ibilbide berria urratu zuenean, itsasoaren ikuspegia aldatu egin zen. Bere lehen bidaiaren (1492) Egunkarian honela dio Errege Katolikoei buruz:
«Agindua eman zidaten ez nendila Ekialdera joan lurretik, ohikoa den bidetik, Mendebaldekotik baizik, oraindaino inor igaro denik ziur ez dakigun bidetik, alegia».
Ordurako Europako kostaldeak zeharkatuak zeuden erromatarren, bikingoen, normandiarren eta abarren ontziez. Baina, «Finis terrae» ospetsu hura, Mendebalderantz amaierarik ez zuen itsasoaren hasiera zen, lehendik dauden nahiz desagertu diren uharte legendarioz zipriztindutako mitoa.
Baina, garai miresgarri hura iritsi zenerako, euskaldunek ongi irabazia zuten marinel onen sona. Kolonen garaikide batek, Antonio Nebrijak esana da, hain zuzen, sarritan aipatzen den esaldia:
«Munduko beste nazioetakoak baino trebatuagoak» (A. Nebrija).
Bizkaiko Konderrian eta Gipuzkoa probintzian bizi zen jendea jakintsua zen nabigazio‑kontutan, saiatuak itsas guduetan, eta bazituzten horretarako ontziak nahiz aparailuak eta tresneriak; eta hiru alor horietan munduko beste nazioetakoak baino trebatuagoak ziren. Goraipamen hirukoitz hori, kanpotik etorria denez gehiago estimatzen da.
Ez da baieztapen makala beste hau ere, nahiz eta geografikoki zehaztasun gutxiagokoa izan, itsas kontuetan aditua den Cesareo Fernández Durok, Disquisiciones Náuticas izeneko obran honako hau esatea:
«Bai Mundu Berria aurkitu aurretik, bai batasun nazionala egin aurretik ere, Gaztelako nabigazia edo, hobeto esateko, Kantauriko nabigazia jaun eta jabe zebilen Iparreko itsasoetan eta gorantz zihoan haren merkataritza, Estatuarekiko mendekotasunik gabe askatasunez jardunez; indar itzela zuen kontrarioen gainetik jartzeko eta aberastasunak eta aginpidea ematen zion nazioari».
Nebrija zehatzagoa da Fernández Duro modernoa baino. Izan ere, Kantauri itsasoak portu asko ditu ehunka kilometroko luzeran; baina Asturiasek kostaldea luzeagoa izan arren, ez du Nabigazioaren historian Bizkaiak adinako garrantzirik izan. Hegoaldeko itsasoetan ibiltzen ziren, guk uste baino gehiago ibili ere, eta Gibraltarko itsasartetik barrena Mediterraneoraino iristen ziren. Garai berriak zailduta aurkitu gintuen, «nabigazio kontuetan jakintsu». Jakitun nabigazio kontuetan eta ontziak eraikitze‑gaietan, itsasoan borrokatzen eta merkataritzan; arrantzale gisa, marinel gisa, merkatari eta gerrari gisa. Baina jaitsi gaitezen goraipamenetatik errealitatera.
Itsasgizonen espiritua
aldatuZer izango zen azkenean Domingo Urrutia, bizitzak nahiz beharrak eta agian luma erabiltzeko abileziak itsasgizon izatetik bat‑bateko idazle izatera eraman zuena?
Euskal abizenak dituzten gizonak, garaile edo menderatu, ahaleginez edo biziaz munduko geografia betetzen ari dira, Ozeano Barearen leize sakonetan edo uharte arrotzetan hondoraturik. Ez da bat‑batekoa itsasgizonen lanbidea, ezta frogatutako trebezia ere. Eszenatoki‑aldaketa baino ez dute egiten bentura berri bati heltzean, Ingalaterrara, Flandriara eta Arroxelara, Lisboara edo Andaluziara bidaiatzean ez bezalakoa, zeharo bestelakoa. Inguruabar berriak dira –ortegatarren zentzuan–.
Sevillan ematen dute izena beharbada, amerikar enpresa ororen gune nagusian, lehendik ezagutu eta sarritan bisitatua baitute hiri hori euskal itsasgizon eta merkatariek, dela garia, olioa edo burdina garraiatzeko, dela beren itsasontziak saltzeko. Abenturazalea al da itsasgizona?
Abenturazalea al da itsasgizon euskalduna?
aldatuNire ustez, beti da abentura itsasoa, lurra lantze lasaia baino eta olagizonaren lanbide latza baino askoz gehiago. Zelatan da beti itsasoan arriskua, gutxien uste denean agertzen da, eta maiz eragiten du heriotza. Are gehiago, itsasoan, gauza bat da puntu jakin batera eta bide ezagunetik nabigatzea, eta bestea, orduan egiten zuten moduan, itsaso ezezagunetan zehar aurrera abiatzea abenturan, bide berrietatik, herri arrotzetatik edo itsasoan are nabariago den lur bakartietatik. Alferrikakoak ziren portulano ezagunak. Mundua aurkitzera irteten ziren, kostalde eta uharteak izen berriekin bataiatzera. Ekaitz mehatxuak, korronte ezezagunak, sargazoak, eragozpenak, erabateko gelditasuna, nekea edo janaria usteltzea, gaitz arraroak, familiaren mira edo lur‑lurrarena, liskarrak, matxinadak, saldukeriak.
Hala ere, egia da egunetik egunera ezagunago zen Amerika haren mapa azaleratzen ari zen heinean, ezagun eta errutinazko bilakatzen zela ezagutzen ez zena. Baina beti dago berriaren eta ezezagunaren muga bat, abenturaren espirituari eusten.
Itsasgizonaren mira
aldatuHalakoxea izan zen Magallanesen bidaia. Elkano berriro saiatu zen bigarren aldiz, baina saiakeran hil egin zen. Alabaina, bazekien ordurako nora zihoan eta nondik joaten zen.
Haren gorpua –beste bat– Ozeano Barean gelditu zen. Hil baino lehentxeago, harekin ziren euskaldun gutxi batzuek sinatu zuten haren testamendua, bere ondora bilduta. Hunkiturik eta miraz entzuten zeuden Elkanok izendatzen zituen errukizko ondareak: elizak eta ermitak. Urrutikoak, jakina, baina oso gertukoak haientzat: San Salbador, San Prudentzio, San Martin, Santa Madalena, San Anton, San Pedro, San Gregorio, Getariakoak; Itziar, Guadalupe, Arantzazu eta Junkaleko santutegiak; Aizarnako Santa Engrazia, Sasiolako frantziskotarren komentua –sortu berria– .
Hunkiturik biltzen ditugu entzuten zeuden haien izenak, Elkanok berak bezain bizi‑aukera iluna zutenenak –izan ere, buruzagiak ziren edo ez begiratu gabe, herioak hondamendia sortzen zuen marinelen artean–, honako hauek izan ziren: Martin Karkizano, Andres Gorostiaga, Juan Zabala, Martin Uriarte, Hernando Gebara, Andres Aletxe... eta kosmografo abantailadun bilakatuko zen gizona: Andres Urdaneta.
Ez da ustekabekoa euskaldun hauen presentzia Ozeano Barean. Garai hartan iman batek bezala erakartzen zuen hitz batek emango digu azalpena: Indiak... Amerika.
Gorpuzten joan ziren hitzak bai edukiz bai esanahiez. Alabaina, –hasieratik eta betirako– Amerika itsasoaren beste aldean zegoen. Gero eta trinkotasun gehiago izango du erregeorderri, hiri, auzitegi, kontzeju, merkataritza eta jendetzekin «yente y viniente», gerora esango zenez. Dena posible zen itsasoa zeharkatuz gero, itsasontziz eramanez gero gizonak, merkantziak eta baita Errege Agindu, lege edo auziak ere.
Soldadua eta konkistatzailea, auzitegiko entzuleek eta Presidenteek, merkatariek edo nekazariek, zirenak zirela, denek zeharkatu behar zuten Atlantikoa. Marinelen, maisuen, ontzi‑jabeen eta ontzigileen garaia zen. Itsasontzi bat edukitzea botere errentagarri bat edukitzea zen. Dagoeneko araztua zegoen euskal marinel‑tradizioak aldeko garai historikoa zuen.
Hala ere, abaguneak bazuen ukitu gehigarri bat, hein batean, eskema zaharrak hausten zituena: Estatu‑enpresa bat zen. Koroak hitzarmenak eta idazpenak egiten zituen lehen aurkitzaileekin. Luze baino lehen, Kontratazio Etxean zentralizatu zituen ekimenak. Beranduago, Indietako Kontseilua sortu zen enpresa amerikarrari zegokion guztia goitik arautzeko, Kontratazio Etxeari utzita antolamen teknikoa.
Bizitzaren inposaketen inguruan, ontzigintza eta beren tonajea arautzen zuten legeak sortu ziren, kortsarioetatik babesteko jarraibideak; ontzidien antolamenduak; zamei buruzko arauak; jeneral, almirante, maisu edo pilotu titulutzako esleipenak; karga, erregistro, matxura, Sevillako monopolioa, ontzien enbargo eta alokatze, jabeen abantaila, irteera eta itzulerako data eta beste hainbat gauzei buruzko xedapenak.
Portuek ere badituzte historiak
aldatuHasteko gogoratu beharko genuke gizakiak itsasoan sartzeko duen gunea ez dela urak lurra ukitzen duen edozein leku, baizik portua deritzogun lekua. Naturaren oparia izaten da batzuetan portua, gizakiaren lan ikaragarria ere izan daiteke, edo biak batera. Horregatik gure portu bakoitzak badu bere historia, inguruneko historiarekin nahiz historia orokorrarekin eta bakoitzari dagozkion baldintzekin nahasia. M. Zirikiain Gaiztarrok Los puertos marítimos del País Vasco izeneko liburu polit bat idatzi zuen, berriro argitaratua izan zena (Donostia 1986).
Portu bat abiapuntu edo helmuga da. Berezko kokapena ona ala kaskarra izan daiteke eta giza trebezia ahaleginduko da baldintzak egokitzen: hedadura, sakonera, sarrera eta irteera. Gizakia ahaleginduko da portu bateko barra arriskutsuak saihesten, babesleku nahiz gordelekuen baldintzak hobetzen. Osagai horiek guztiak dira, naturalak zein artifizialak izan, portu baten historiaren azalpen, goraldiena eta beheraldiena.
Gure kostaldeko 82 milietan –gehientsuenak arrokatsuak eta labar malkartsuak– portuak ezohiko puntu gisa sortzen dira eta haietatik itsasoratzen da gizakia. Zenbaitetan sartzea zaila izaten da, aldiz ontziak itsasoratzen direnean, kostaldea garbia eta erregularra izaten da bere ibilbidean.
Gure portuen kokapenari buruz badira erreferentzia zaharrak –zailak eta eztabaidagarriak badira ere– greziar eta erromatar geografoen lanetan: Pomponio Mela, Plinio II, Ptolomeo; Idrisi musulmana (XII. m); Erdi Aroko portulanoetan eta mapa nautikoetan; D. Fernando Kolonen lanetan, eta, nola ez, horien ondorengo kosmografoen lanetan, hala nola, Pedro de Medina, Andres de Poza, Texeira, Tofiño eta beste batzuenetan. Hondarribia, Pasaia, Donostia, Orio eta Zarautz eskala txikiagoan; Getaria, Zumaia, Deba, Mutriku, Ondarroa, Bermeo, Plentzia/Gaminiz, Portugalete, Santurtzi, Zierbena eta Mundaka bere itsasadarrarekin Gernikaraino...
Ibaiak eta itsasoak bat egiten dute zenbait portutan eta gutxi batzuk baino ez dute gordeleku eta babesleku on bat, itsasoa zakar dabilenerako. Portuak itsasoarekin duen antolamendua funtsezkoa bada, are gehiago da, ez dirudien arren, inguruko lurrarekin duen zerikusia, bi zentzutan gainera:
- batetik, portuko zerbitzu eta giza habitaterako esparru minimo bat edukitzea, azkenean, bera baita kaiari bizitasuna ematen diona;
- eta bestetik, harremanetarako baldintza minimoak edukitzea, ontziratzen eta lurreratzen denak barnearekin merkataritza‑mugimenduari irtenbidea emanaz.
Portuen bizitza eta heriotza
aldatuOsagai horiek denak eragile erabakigarri izan dira gure portuen garapenean ala gainbeheran. Osagaiak, bai, eta gizakiaren ahalegina: ibaiak dragatzen, kaialdeak, kai‑muturrak eta harri‑lubetak eraikitzen zekiena, eta, horrez gain, tamaina oso ezberdinetako ontzien eta portuen –edo portuen eta ontzien– egokitasun doia bilatzen mendeetan zehar jakin izan duena. Hain zuzen, horregatik dago nostalgia darion kapitulu bat aipatutako Zirikiain Gaiztarroren lanean «desagertutako portuak» gaiaz, zenbaitetan haien gainbeherari buruzko datu zehatzak ematen dituena. Barrualdean, gure ibaien ibilguetan gelditzen dira oraindik toponimo edo leku‑izen adierazgarriak, garai batean ontzi batzuk noraino sartzen ziren oroitarazten digutenak: Bidasoan, Oiartzunen, Urumean, Urolan, Deban, Ondarroan, Lean, Gernikan, Artikan, baita Nerbioien ere.
Portuek beren historia dute, sekulako ahaleginez taxutua, denboran zenbat eta atzerago egin orduan eta proportzioan ahalegin handiagoz eginak, lanen tamainan ez bada ere, bai tekniko mailan, bai ekonomia mailan baliabide urriez egindakoak. Hargin‑lan izugarriak izan dira, ingeniarien lan izan baino lehen, eta administrazio oso doien emaitzak, eta askotan portuen arteko edo bertako biztanleen arteko lehia gogorrez eginak: kanpoko nahiz barruko portuak, itsasertzak, merkatuak, babesak, eskorak, harresiak eta dragatzeak.
Bermeori emandako «caput Vizcaiae» titulua, arrantzale‑herri horrek bizirik dirauen arren, gaur egun oroitzapen historiko soil bat besterik ez da. Lekeitio ere maila galduz joan zen, baina gorde du «terra marique potens Lequeitio» irizpena, antzinako oroitzapen historiko gisa. Haien gainetik jarri zen Bilbo hazkundean. Pasaia, naturaren pribilegioz hornituriko portua, Donostiaren mendekotasun despotez azpiratua izan zen eta ez du garrantzi berezirik izan azken bi mendera arte. Deba, garai batean Gaztelako artilea ontziratzeko gune izan zena, desagertu egin zen portu gisa. Lanak ematen ditu Errenterian, Usurbilen eta Zarautzen ontziolak bazirela irudikatzeak, baina halaxe da.
Itsasontzien eta ontziolen historia
aldatuKanoa, txalupa nahiz galeoia izan, gizakiak –behin ere baino adiera egokiagoa erabilita– tramankulu baten gainetik egiten dio aurre itsasoari. ¡A la mar, madera! dio C. Fernández Duro adituaren lan baten izenburu adierazkorrak. Ez dezagun ahantz ia oraintsukoa dela metalezko ontzien eraikuntza. Ia‑ia eskuz uki daitekeen iraganera arte gizakiak itsasoa zurez menderatu zuen: zurezkoak ziren ontziak, zurezkoak arraunak, zurezkoak masta garaiak.
Bestalde, ez dira berdinak Mediterraneoa eta Kantaurialdea edo zoriz hala egokitu zitzaigun Atlantikoa, horregatik ontzi‑mota bakoitzak bere bidea jarraitu zuen, norberaren teknika eta erabileren asimilazioan. Harrigarri gertatzen da Alfontso Jakitunak «Zazpi partidetan» halako zerrenda luzea aipatzea: ontzi zaharrak, galeak, masta‑biko ontziak, txalupak, ohol‑ontziak, zama‑ontzixkak, baleontziak, karabelak eta abar. Baina, denboran aurrera egin ahala, Atlantikoan galeoia izan zen nagusi itsasoan, baita Baionako koka klasikoaren aurrean ere.
Jakina da ontziolak itsasotik gertu sortzen direla, handixe uretaratzen baitira itsasontziak neke galantak hartuta.
Komenigarri izaten da basoak ondoan izatea, baita burdinolak ere, beharrezko dituzten iltzeteriaz, ziriez eta abarrez hornituko badituzte. Horrek guztiak peritu eta eskulangileak elkarrekin ahalegintzea eskatzen du, gauza izango den ontzi baten miraria egiteko. Faktore horiek guztiak bateratuta ulertzen da XII. eta XIII. mendeetan gure kostaldean ontzigintza sortu, finkatu eta denboraren poderioz sona hartu izana.
Usadio eta ohituren, ordenantza eta legeen historia
aldatuItsasoko errealitate konplexu horren arrimuan, portuen eta ontzien ondoan sortu ziren, eskubide fiskalak, arauak eta Ordenantzak, frankiziak, auzitegiak, tira‑birak, tregoak eta elkarren arteko itunak.
XI. menderako Baionak bazuen bere portua eta, handitzen joan ahala, arrantza eta garraiorako garrantzizko bilgune bilakatu zen.
Donostiako Foruan (1180), gerora kostaldeko beste hiribilduetara hedatu zen hartan, baziren Merkataritza Zuzenbideko arau goiztiarrak eta antzinako itsas kode bat, eta jarraibidea izan ziren finkatzen hasiak ziren kostaldeko hiribilduentzat: Hondarribia, Getaria, Mutriku, Zarautz, Deba, Zumaia, Usurbil eta Orio.
Nabigatzaileen kofradiak
aldatuItzul gaitezen berriro portura, itsasoko gauzen oinarri eta babesera. Handik at itsasoak mehatxu eta erakarri egiten du, aldi berean; eta itsasoan badaude beste arrisku eta mehatxu batzuk ere, ez soilik ekaitzenak, baita bestelakoak ere. Baina, portuaren barruan antolatu egin behar da bizitza, eta beste portuetakoekin ulermenera iritsi.
Agian batzuk hiribilduak fundatu baino lehenagokoak dira. Haien Ordenantzak XIII. mendetik aurrerako data dute.
Bitxia da arrantzaleen eta nabigatzaileen kofradien fenomenoa, bai antzinakoa delako, bai iraunkorra delako. Harro izaten dira asko San Pedro Apostolua zaindari dutelako, ez ordea, lehena zelako arrantzale zelako baizik.
San Pedro dute zaindari Hondarribiak, Debak, Mutrikuk, Bermeok etab.
Bermeoko kofradiaren Ordenantzek 1353ko data dute eta bere pribilegioak 1441ean berretsi ziren. Izan, 1353koak badira ere, oso antzinako ohiturak jasotzen dituzte. San Pedroren aldarea zaintzeaz gain, kofradiako behartsuentzako laguntza soziala azaltzen da eta, gainera, «cosas tocantes al oficio». Itsasoko lanetan adinak zerikusi handiagoa du lurreko zereginetan baino, horregatik maitasunez zaintzen dira zaharrak. Lekeitioko kofradian (1381) gizarte‑aurreikuspen baten aurrerakin bat daukagu: preso, lan‑gabe edo lanerako ezinduak izan daitezkeenengan pentsatzen da.
Hondarribian Kutxaren Festa ospatzen da (1361); botereak sartzen zaizkio barruan kutxari. Patroi klasikoa edo patroi‑kofradiakidearen ordezko izango da armadorea, kapitalismoaren hastapeneko itxura eta guzti. Kofradiak arautzen zituen arrantza eta merkataritza‑jarduerak, lege eta epaile egokiak jarrita, auziak eta eztabaidak ebazten zituen, eta, horrez gainera, beste portuetako lehiakideekiko araudia.
Kontatu gabeko historiak
aldatuPortuak, itsasontziak, lana. Arrantzarena eta garraioarena. Batzuetan, gure geografiako eta historiako eskuliburuetan, itsasoa baliabideen kapituluan katalogatzen da, arrantza besterik ez balitz bezala, baliabiderik sortuko ez balu bezala; beste jarduera motak badirela pentsatu gabe, hala nola, ontziak eraikitzeko material‑prestaketak, eskulangile berezitu ugari behar zuen eraikuntza eta, batez ere, itsaso bidezko garraioak.
Jarri al gara inoiz pentsatzen, itsasontzi apal batek garraiatzen duen ehun edo berrehun tonajeko karga distantzia handietara garraiatzeko, nolako ahalegin nekeza –ia ezinezkoa– egin beharko litzatekeen, lurretik zehar garai hartako bideetatik egin beharko balitz? Eskala handian garraiatzeko modurik ez balego, garraiatzen denak berdin balioko ote luke? Itsasoa, baliabide‑iturri gisa, arrantza baino askoz gehiago da: merkataritza, inportazioa eta esportazioa, garraiagarriaren gainbalioa eta baita garraiorako itsasontzien salmenta bera ere.
Marinela eta arrantzalea
aldatuItsasoak distantziak txikitzen ditu, portuak eta herriak elkarren harremanean jartzen, eramaneko eta ekartzeko, ekoizleei eta salerosleei bizibidea emateko, indar handiak mobilizatzeko. Salgaiak gero eta leku urrunagoetara garraiatzen ziren eta aldi berean trukeak egiten edo lehorreratzen ziren portuetatik banatzen: artilea, burdina, larrua, oihalak, laboreak, olioa eta arrain onduak. Hauxe izaten zen marinelen zeregina.
Beste itsasgizona arrantzalea zen, honek arrainak bere kontsumorako eta saltzeko harrapatzen zituen: barrualdera eramaten zituen saltzera, haragi‑uzte aldietarako. Gatzetan sartuta ondutako arraina –bakailaoa, esate baterako– kontserbatu eta urrutira ere garraia zitezkeen; hain urrutira, ezen Hitako Artzapezak berak Bermeoko bisiguen gozoa goraipatu zuen. Ederrak egongo ziren Hitara iristerako!
Arrantza lehenik kostatik gertu egiten zen, baina gerora, gero eta urrutiago jo zuten kalen bila. Gure kostako arrantzaleak urrutiko itsasoetara eraman zituen arrantzak, errentagarria zelako gutiziatzen zuten balearen arrantzak, hain zuzen. Horren oroitzapena gure hirietako armarrietan gelditu da: Bermeon, Mutrikun, Lekeition... lehen aipatu dugun Zirikiain Gaiztarrok gai horri buruzko liburu interesgarri bat idatzi zuen, Los vascos en la pesca de la ballena (Donostia 1961).
Bi bide
aldatuLege bilbadura antolatzaile horren barruan aurkitu ziren euskaldunak, berezkotasun askea utzi eta arau mordoaren mende jartzen duen enpresa baten abantaila eta oztopo guztiekin.
Gauza bat zen arrantzara irtetea, Ternuako itsaso urrunetara bazen ere, edo, merkataritzak sustatzen zuen ekimen aske bidez, Flandriara edo Andaluziara beren bidaiak libreki antolatzea, baita nahi dena egiteko baimenarekin errepresalietan jardutea ere. Oso bestelako kontua zen Estatuaren nabigazio‑aparatu zabalean sartzea, nahiz eta abantailak bazituen: Erregearen babesa; ontzigintzari emandako sustapena; komenigarri ziren alokairuetan parte hartzea; irabazi errazak eta kontrabandoa, besteak beste; igoera soziala; goi zerbitzuen loria eta, denborak aurrera egin ahala, gerra‑ekintza gogoangarriak.
Bizitza osoa pasa zitekeen, kontakizunik ez idatzi arren, urtero bakailao‑kanpainara joanez eta itsasoko otso bikain bat izanez. Lanbide duina zen, Atlantikoaren bestaldean beren teilapeetako teilak eta zatikatutako baleen hezurrak baino uzten ez zituena. Edo, bestela, munta handiagoko beste enpresa batean esku hartu zitekeen, Europako zibilizazioa Amerikara lekualdatzeko edo lehenik munduaren aurkikuntza egingo zuen enpresan parte hartuz.
Bi ibilbide izan ziren eta euskaldunak bietan zeuden. Bakarrik eta askatasun osoz lehenengoan; besteekin batera eta, batez ere, garrantzi historiko handiagoko abenturan sartuak, bigarrenean. Ez ginen bakarrak izan, baina euskaldunez jardungo dut, soilik.