Itsasoko kultura/Itsasoaren isla mendebaldeko kulturan

Saturno bere semea irensten. Goya. Pradoko Museoa. Madril.

Ikusizko metaforak

Mendebaldeko literatura eta plastika historian aztertuz gero, ikusi egingo dugu itsasoak eta itsas eremuko zenbait elementuk funtsezko eragina izan dutela, eduki esanguratsuen ikusizko metafora gisa. Espronceda eta antzeko idazle erromantikoentzat askatasunari zegokion elementu bat baldin bazen itsasoa, haren Canción del Piratan azaltzen den moduan, berant Erdi Aroko jakintsuek —Jorge Manriquek, esaterako— heriok dakarren handitasun eta baretasunaren isla ikusi zuten. Errenazimentuak, iritzi humanistez eta beste poztasun batez beterik, baliabide gisa hartu zuen, gizakiaren gogo aldartea ukitzeko: Frai Luis de Leonek dioenez harmoniazko musikak agindu behar du gogoan eta baretasuna eta oreka bilatu behar ditu, itsasoaren haserrealdiei eta ekaitzei aurka eginez. Durandok berak XIV. menderako alderatzen zituen bizitza eta itsasoa:

Sabemos que estamos puestos en este mundo como en un mar, que está, habitualmente agitado y turbado por la violencia de los vientos.

Biblian ere nabarmen gelditzen da itsasoak esanahietan duen balio aniztasuna, eta batzuetan bitarteko ere bihurtzen da itsasoa: gaiztoak zigortzeko garaian (Ir 15,10) (Sal 77,53), gaiztakeriaren metafora moduan (Jb 15,10) nahiz Jainkoarekiko mendetasunean (Mt 8,27), baita sorkarien artean itsasoa harrigarria denean ere (Ps 94,4).

Ez da gure egitekoa itsasoak ematen dizkigun esanahi guztiak argitzea, entziklopediari dagokiona baili-tzateke lan hori, gure eskaintza adibide batzuk ematean datza; hain zuzen ere, literatura mitologikoko eta plastikako grabatu eta enblemetan itsasoa pertsonaia nagusi moduan nola azaltzen den ikustea.

Itsasoa enblematikan

Itsasoa eta didaktika politiko-morala

Enblematikaren ingurura bilduko gara itsasoak eskaintzen dituen esanahiak eta horiek XVII. mendeko testuinguru politiko eta moralean nola aplikatu ziren aztertzeko. Gogora dezagun Europa osoan zehar tratatu horiek sarritan kontsultatzen zituztela nola ertilariek hala erudituek.

Zalantzarik gabe, Saavedra Fajardo, Westfaliako bake akordioan Felipe IV.aren mandataria da Espainiako enblemagile garrantzitsuena eta munduan zehar gehien zabaldu zena,. Bere obra, Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas izenekoa, bi aldiz argitaratu zen: 1640an, Munichen eta, aldaketa txiki batzuk eginda, 1642an, Milanen. Hainbat hizkuntzetan eman zen obra, latinez eta frantsesez, esaterako.

Behin baino gehiagotan agertzen digu idazleak itsasoa. Hala, bere XCV enpresan istmo batez bereizitako bi itsaso agertzen zaizkigu, ondare berrien jabetza eztabaidatzen duten indar politikoen adierazgarri (1. irud.). Honako hau dio konposizioaz:

Entre el poder y la fuerza de dos contrarios mares se mantiene y conserva el istmo, como árbitro del uno y del otro, sin inclinarse más a éste que a aquél; con lo cual le restituye el uno lo que el otro le quita, y viene a ser su conservación la contienda entre ambos, igualmente poderosos; porque, si las olas del uno creciesen más y pasasen por encima, borrarían la jurisdicción de su terreno, y dejaría de ser istmo.

Itsasoak Printzeekin duen zerikusia Habakuk profetarekin ere azaltzen da (Hab 3,8). Nolanahi ere, hemen Espainiako eta Frantziako monarkiaren aipamena egiten da; itsaso oldarkor modura eztabaidatzen dute Savoiako dukerriko istmoa, garrantzi handiko gunea, XVII. mendean penintsula italiarrerako sarbidea baitzen. Arrazoi horregatik, Saavedrak Savoiako dukeari enblema bidez aholkatzen dio iraun dezala neutral, istmo bat bailitzan, eta bere interesak defenditzekotan baino ez egiteko itsaso baten nahiz bestearen alde.

Itsaso haserreta eta itsaso barea

Ikusten den bezala, irudiaren zentzu didaktiko politikoa nabarmena da eta haren LXXXIII. enpresan jarraitzen du: itsasoak zakar eraso du gotorlekua (2. irud.). Saavedrarentzat monarkia da irudi hori; hain zuzen ere, armetan trebaturik, itsasoaren indarraren aurka gotorleku modura sendotu behar duen monarkia:

...así son las monarquías, en el contraste de las armas se mantienen más firmes y seguras....

Hortaz, itsasoa etengabeko baretasunean behin ere ez dagoen bezala, halaxe prestatu behar dituzte Prin-tzeek armak. Aholku bera ikusten dute XVII. mendeko tratatugile espainiar guztiek; hain zuzen ere, nabarmena delako monarkiaren inhibizioagatik gertatzen den gainbehera militarra. Hala azaltzen du Dominguez Ortiz historialariak eta hala berresten gure diplomazialariak:

¡Oh, cuánto se riera Aníbal si viera la milicia de estos tiempos, tan deliciosos en su ornato y tan prevenidos en sus regalos!.

Berriro irudira etorriz, esan dezagun oso ohikoa dela gerraren laztasunak itsaso bidez adieraziz aurkeztea. Hori bera agertzen da Ruscelli italiarraren enblemetan, antzeko kontaketa baten bidez, Farnese Etxeko gotortasuna irudikatzen baitu. Etxe horretakoa izan zen kristau dogmaren defentsan Enrike VIII.a errege handiri aurre egin zion Paulo III.a Aita Santua (3. irud.).

Enblematikan zentzu moral nabarmen batez aurkeztu da olatu haserreek erasotako haitzaren irudia; horren bidez adieraziz gizakiak ongian iraun behar duela beti eta edozein egoeren aurrean, aurkakoa badu ere (4 irud.).

Itsasontzia antzinarotik hartu izan da Elizaren irudi. Luzón de Millares ek, XVII. mendeko enblemagileak, mundu honetatik gorrotoa eta ezinikusiak saihestuz igaro behar duen gizakiaren irudi modura aurkezten digu, eta horretarako, itsaso barea hautatzen, oztoporik gabeko espiritu baten islatzat (5. irud.).

Itsasoa, eskuzabaltasunaren irudi

Tratatugile politikoek Printzearen eskuzabaltasunaren ideia ere itsaso bidez azaltzen dute. Solorzanok, XVII. mendeko politikorik handienetakoak, Política Indiana idatzi zuenak eta horrez gain, bere Emblemas Regio Políticos osatu zituenak hau dio bere LXXXVI. enbleman (6. irud.).

Hau dio Mendok, Solorzanoren enblema jarraituz:

Da las aguas Neptuno, \\ y él las recobra. \\ Nunca el dar empobrece, \\ pues quien da toma. \\ No sea el rey escaso, \\ de con la largueza. \\ Que una mano recibe, \\ lo que la otra emplea.

Itsasoa, herriaren irudia

XVII. mendeko enblemagile espainiar handienetakoa zen Baños de Velasco rentzat, herriaren irudia da itsasoa. Haren II. armarriak (7. irud.) itsasoa hauskortasun eta eutsiezinezko gogorkeriaren adibide zela esaten digu Aristides greziarrarentzat, eta horregatik zela —zein, hura bezalako— herriaren irudikapena.

Baños de Belaskorentzat, Printzearen irabazien aurrean esker txarrekoa da herria, ura ematen dioten hodeiekin itsasoa den bezala, emaria jasotzean txartu egiten baita.

Itsasoa herriarekin loturik irudikatze hori lehendik egina zuen Solorzanok bere XC. enbleman, haizeak gogor jotzen dutelako itsasoa ekaiztsu agertzen duen hartan (8. irud.).

Hara hor zer dioen egileak epigraman:

... no tiene firmeza en sus operaciones es inconstante en resolverse, desagrecido en los beneficios, desigual en las identidades...

Cuanto más da el Príncipe, más recibe, vuelven a él los bienes que liberal da a sus vasallos. Es como el mar que comunica sus aguas a la tierra por ocultas venas y luego se las restituyen los ríos con corrientes copiosas ....

Si Noto, y Boreas se enojan, \\ amenaza gran tormenta, \\ ésta sopla, aquél alienta. \\ Guerras en las aguas crecen. \\ El piélago, qué ha de hacer \\ si el huracán lo conturba, \\ precipitado se turba, \\ todo es rabiar y temer. \\ El pueblo es mar, el rey viento, \\ si la guerra cruel levanta, \\ la plebe gime y se espanta, \\ y se atreve a lo sangriento..

Itsaso ekaitztsua grinen irudi

Enblema moral gehienetan ohikoa da espirituan diren grinen eremua itsaso ekaiztsu bidez adierazi nahi izatea, eta ez da harritzekoa politikak irudi hori hartzea Printzearen haserrearen islatzat: grina txar horretatik ihes egin dezan. Hala, bere hondakinak ertzera botatzen dituen itsaso haserrea aurkezten du Solorzanok bere XXXVIII. enbleman (9. irud.), eta hau dio epigraman:

Cuando el mar tempestuoso \\ combatido de los vientos, \\ baraja los elementos, \\ y se enoja riguroso; \\ cieno y lodo vergonzoso, \\ arroja mal satisfecho; \\ enfrena, oh rey, del despecho, \\ las alas que la ira incita, \\ porque si no se limita, \\ cieno vomita el pecho.

Mendok enblema azaltzen digu adierazpen hau egitean:

El medio para conseguir las virtudes es moderar las pasiones. Reprima el Príncipe los ímpetus de la ira, porque no se descubran sus efectos con indecencia. El mar alborotado de los vientos levanta olas, sacude espumas, descubre senos, forja bramidos, y echa fuera de sí a la orilla la inmundicia que escondía dentro de sí mismo. El corazón dominado por la ira es un mar que azotado de sus furores no descansa. ¿Qué olas no levantan el enojo?. ¿Qué espumas no sacuden la cólera? ¿Qué bramidos no dan la venganza? Descompónese el semblante, las voces, las palabras, y por las puertas de los sentidos salen a la luz todos los horrores destemprados del alma.

Luzón de Millaresek XV. sinboloan bi eratara erakusten du itsasoa, bare eta haserre (10. irud.), nabigaziorako baldintzarik onena beretasuna dela esanez. Gauza bera gertatzen da ekintzetan haserreak harrapatu gabe bakea bilatu behar duen gizakiarengan; alegia, ekaitzak ontzia jarri baitezake arriskuan, haserreak gizakiaren espiritua bezalaxe (14. irud.).

Itsasoa aberastasunaren irudi

Nazioetan aberastasunen seinale izan da itsasoaren aginpidea. XVII. mendeko botere espainiarraren zati handi bat Amerikarekiko merkataritzan oinarritu zen, eta galdu zenean horrek gainbehera argi bat eragin zion nazioari, jakina den bezala. Haren nagusitasuna holandarren eskuetara eta gerora ingelesenera aldatu zenean, Espainiak aginpidea galdu egin zuen eta herrialde haiek bereganatu, Elmer Barnesek kontatzen duenez.

Saavedrak behin eta berriz dio itsas merkataritza oinarrizkoa dela herrien garapenerako. Maravallen esanetan, noblezia gaztelarra merkataritza jarduera horien aurka jarri zen, euren mailakoentzat lotsagarria zela eta; harrokeria horrek, lehen esan dugun bezala, herriaren balantzean galera konponezin bat eragin zuen.

Ikuspegi horiek salatuz, Saavedrak bere LXVIII. enpresan, munduaren esferari (11. irud.) eusten dioten bi itsasontzi jartzen ditu, eta zentzu horretan hau esaten du:

Ingeniosos los griegos envolvieron en fingidos acontecimientos (como en jeroglíficos los egipcios), no sólamente la filosofía natural, sino también la moral y política, o por ocultarlas al vulgo, o por imprimirlas mejor en los ánimos por lo dulce y entretenido de las fábulas. Queriendo pues, significar el poder de la navegación y riquezas que con ella se adquieren, fingieron haber aquella nave de Argos (que se atrevió la primera a desasirse de la tierra y entregarse a los golfos del mar) conquistando el vellocino, piel de un carnero, que en vez de lana daba oro, cuya hazaña mereció que fuese consagrada a Palas, diosa de las armas, y trasladada al firmamento por una de sus constelaciones, en premio de sus peligrosos viajes, abiendo descubierto al mundo que se podían por el remo y por la vela abrir caminos entre los montes de olas, y conducir por ellos al paso del viento las armas y el comercio a todas partes. Esta moralidad y el estar ya en el globo terrestre puesta por estrella aquella nave, dio ocasión para pintar dos en esta Empresa, que fuesen polos del orbe terrestre, mostrando a los ojos que es la navegación la que sustenta a la tierra con el comercio y que la afirma a sus dominios con las armas. Móviles son estos polos de las naves; pero en su movilidad consiste la firmeza de los imperios. Apenas ha habido monarquía que sobre ellos no se haya fundado y mantenido. Si faltasen a España los dos polos del mar Mediterráneo y el Océano, luego caería su grandeza; porque, como consta de provincias tan dispares entre sí, peligrarían, si el remo y la vela no las uniesen..

Elezaharren bidez erakusten zaigu nabigazioak aberastasunak ekartzen dituela, eta gure tratatu idazlearen iri-tziz, itsasoa agindupeko izateak goratzen du herri bat merkataritza bidez.

Itsasoaren ikuspegiak Antzinaroko literaturan eta mitologian

Ondoren, antzinaroko literaturak itsas haizeei buruz egin zituen gogoeta batzuk aurkeztuko ditugu, eta horrekin batera, baita, itsasoa karen eta bizitza sortzeko baliabide gisa, antzinako elezaharrek eskaini ziguten ikuspegia ere eta honek pentsamoldean izan zuen eragina.

Itsasoko haizeak

Antzinaroak nortu egin zituen haizeak eta mitologiako irudi bilakatu. Arruntenak Zefiro eta Boreas dira dudarik gabe, biak Noto edo haize beroa eta hezetasunez zamaturik itsasotik sortzen denaren anaiak.

La Ilíada n Homerok haize hori egiten du lainoen erantzule eta hau dio, zentzu negatibo batez azpimarratuz:

Como el Noto en las cimas de los montes, esparce brumas al pastor no gratas, máscaras al ladrón que oscura noche (Ili.III,10‑15).

Ovidiok Metamorfosiak obran itsasotik datorren haize hori identifikatzen du (Mtam. I. lib.).

San Isidorok bere Etimologiak obran, haizeei buruz hitz egiten duenean, Austro izenez ere ezaguna dela Notoa dio:

El Austro, llamado así de secar las aguas y porque hace el aire más denso y fomenta las nubes; en griego se llama Notos, porque a veces corrompe el aire; pues la pestilenta que nace del aire corrompido la trasmite el Austro a las demás regiones. (Etim. L. XIII, Cap. XI).

Haizeen zentzu gaiztoa ez dagokio Notori soilik, baita Euro eta Abrego izenez ezagutzen direnei ere, La Eneidan hau esaten baita haietaz:

Cerraron de tropel con el mar, y lo revolvieron hasta sus más hondos abismos el Euro, el Noto y el Ábrego, preñado de tempestades arrastraron a las costas enormes oleadas... A tres naves impele el Noto contra unos escollos ocultos bajo las aguas. (Enei. L.II).

Noto haizea gaiztoa baldin bada ere, Zefiro anaiak udaberriko haize ona adierazten du; baina, Boreas da denetan basatiena.

Haizeen irudikapena

Artean sarri samar irudikatu izan dira haize horiek. Beherago hitz egingo dugun Botticelliren Venusen jaiotza obra sonatuan Zefiro udaberriko haizea agertzen da. Alabaina, haizeak normalean ahoaz putz egiten duten haurren buruez adierazi izan dira. Hala, agerian jarri nahi da, Panofsky k esaten duen moduan, lurrekoaren edo naturaren eta zerukoaren edo goikoaren arteko bereizketa. Horregatik jarri zituzten lau haize, lurraren mugetako erreferentzia gisa, eta halaxe adierazten dute.

Dureroren grabatu ugariek. Apokalipsia deitu obra azaltzen dira haizeok, hala nola: Zefiro, Euro, Boreas eta Austro. Hor, aingeruak denetan gaiztoenari edo Boreas haizeari aurre egin dio, menderatu nahian (12. irud,).

Antzinako tradizioan Eolo da haizeen arbaso eta jauna, Homerok bere La Odisea obran dioen bezala, Eoliako uhartean hartu zuen Eolok Ulises eta handik abiatzerakoan eman zion zahagi bat, barruan haize guztiak zituena, bere bidaiaren helmugara, Ithakara, eramango zuena izan ezik. Marinelen arinkeriak zahagia irekiarazi zien eta hori eginez ekaitz handi bat sortu zuten (La Odis. X, I. eta hur.).

Itsas karean

Baina, itsasoak zerikusi itzela izan zuen bizitzako haztegi eta karen izatean, Olinpon bildu ziren jainko jainkosen arteko jainkosarik bikainena sortu baitzuen: Afrodita edo Venus. Hala kontatzen du elezahar klasikoak, zeren eta Hesiodoren Teogonia obra irakurrita jakin dugu Urano (Zerua) Gearekin (Lurra) ezkondu zelarik, biengandik sortutako semeak bere amaren edo lurraren kontra apurtuz hiltzen zituela Uranok, haien ahalmenaren beldurrez. Geak bere semeei eskatu zien mendekua eta semerik gazteenak, Kronos edo Satur-no zeritzanak, burutu zuen hura. Horixe kontatzen digu greziarrak:

Madre, en verdad te prometo llevaré a cabo esta venganza. Efectivamente, ya no tengo respeto a nuestro padre, porque él fue quien primero meditó un designio cruel.

Habló así, y la gran Gea se regocijó en su corazón. Y le escondió en una emboscada, y le puso en la mano la hoz de dientes cortantes, y le confió todo su designio. Y llegó el gran Urano, trayendo la noche, y se tendió sobre Gea por entero y con todas sus partes, lleno de un deseo de amor. Y fuera de la emboscada, su hijo le cogió la mano izquierda y con la derecha asió la hoz horrible, inmensa de dientes cortantes. Y cercenó rápidamente las partes genitales de su padre, y las arrojó detrás de sí. Y no se escaparon en vano de su mano.

Gea recogió todas las gotas sangrientas que manaron de la herida; y transcurridos los años, parió a las robustas Erinnias y a los grandes Gigantes de armas resplandecientes, que llevan en la mano largas lanzas; y a las ninfas que en la tierra inmensa son llamadas Melias.

Y las partes que había cercenado, Cronos las mutiló con el acero, y las arrojó desde la tierra firme al mar de olas agitadas. Flotaron mucho tiempo sobre el mar, y del despojo inmortal brotó blanca espuma, y de ella salió una joven. Y primero fue llevada ésta hacia la divina Citerea. Y de allí a Cipros, la rodeada de olas.

Abordó a tierra la bella y venerable diosa, y la hierba crecía bajo sus pies encantadores. Y fue llamada Afrodita, la diosa de hermosas bandeletas, nacida de la espuma, y Citerea por los dioses y por los hombres. Afrodita, porque abordó a Citeres; y Ciprigenia, porque arribó a Cipros, la rodeada de olas, y Filomedea, porque había salido de las partes genitales. (Tog. 109 y ss).

Jarraian aipatu behar dugu pasarte hau ez dugu begi bistatik galdu behar; plastikari buruz eman behar ditugun adibideen azalpenak iturri klasiko horretan oinarrituak baitaude.

Venusen jaiotza

Pasarte honek Venusen jaiotzaren berri ematen du; alegia, Uranoren espermak itsasoko urak ernaldu zituenean gertatutakoa. Hortaz, Venusek ez du amarik. Platonek Urania edo Celeste deitu zion Jupiter eta Dionerengandik jaio zen Venus herrikoia edo Humanitas izenekoarengandik bereizteko. Platondarrek honela adierazten zituzten bi maitasunak: lehena, goikoa edo espirituala zen, ez baitzen haragitik jaioa eta horregatik adimenari mintzo zaio; bigarrena, aldiz, argi eta garbi dago sentsuala eta herrikoia zela. Honako hau dio Platonek bere Oturuntzan:

Es sabido que sin el Amor no habría una Venus; si ésta fuera sólamente una no habría más que un Amor, pero puesto que hay dos Venus, tiene que haber también dos Amores. ¿Quién duda de que hay dos Venus?. La una, la mayor, hija del Cielo y que no tiene madre, es la que nosotros denominamos Venus celestial; la otra más joven es hija de Jupiter y de Dione y la llamamos Venus popular se deduce que de los dos Amores que son los ministros de estas dos Venus, hay que llamar al uno celestial y al otro popular. (Banquete 179 c.).

Ficinok, XV. mendeko neoplatonikoak, bere De Amore obran dio amaren edo materiaren askapen gisa ulertu behar dela Venusen itsas gaineko jaiotza, eta horregatik maitasun intelektual deritzonaren zuzeneko erreferentzia egiten zaiola, izan ere, adimenak ez baitu inolako traturik gorputz materiarekin. Platon adituak zehaztapenetan jarraitzen du esanaz zeruko Venusez aipatutako maitasuna Venus herrikoi edo sentsual soilarena baino goragokoa dela, baina eransten du biak direla onak, jainkotasunaren irudia bilatzen badute. Antzera hitz egiten du Leon Hebreo espainiarrak bere Diálogos de Amor lanean.

Mitologia eta itsasoa, eta honen ikuspegia plastikan

Mitologia era askotako gaiek lotzen dute itsasoarekin. Ulises, Argos, Egeo, Teseo Venus, Neptuno eta beste hainbat irudi dira lekukoak, mitologia mendebaldeko kultur tradiziotik ez zela aparte egon ulertzeko; eta hori ez da harritzekoa kontuan hartzen bada, Grezia, merkataritza harremanak bitarteko —nola Egiptorekin hala Ekialdearekin— itsasora irekitako herri bat izan zela, erromatarrak bezala edo lehenagotik izan ziren bezalaxe beste kultura batzuk —minostarrak eta egiptoarrak, esaterako— arimaren hilezkortasuna Ba k itsasontziz egindako bidaia bitarteko islatzen zutenak.

Banan banan aipatzen ari garen ideiok ez zituzten XV. mendeko ertilariek ahanzturan utzi. Botticellik pen-tsamolde platoniko hori bere bi margolanetan islatu zuen, Venusen jaiotza zeritzana eta Vasarik Udaberria izenez deitu zuen obra.

Ertilarien inguruko ikerlari sonatuek aztertu dute florentziar margolari horren obra. Hala, beste batzuen artean Windek, Panofskyk eta Gombrichek hausnartu dituzte gaur egun Florentziako Uffizi museoan aurki ditzakegun sorkuntza lan hauek. Bi oihal horiek Medizitarren adar gaztearen jabegoko Villa Castellotik ekarriak dira, hain zuen ere, Botticelliren babesle zen Policiano eta Ficino neoplatonikoen giroan prestatu zen Pierfrancescorentzat aginduta egin baitziren.

Venusen jaiotza

Venus ispiluduna. Velázquez. National Gallery. Londres.

Hesiodok kontatutako pasartea bistaratzen digu Venusen jaiotzak (13. irud.). Uraren gainean, Ziprera eramango duen maskor batean agertzen da Venus. Eskuen jarrera, sexua eta bularrak estaltzera egiten duten eskuen jarrera hori, antzinarotik hartua da eta Venus lotsatiarekin bat dator. Udaberriko Zefiro haizea da bere ufadaz Venus kostalde haietara eraman zuena; han, udaberriko Horak mantu loreztatu bat zabaltzen du harrera eginez.

Venusen biluztasunak paradisu aldiko oroitzapena pizten du. Kreazioko edertasunaren isla da testuinguru platoniko baten barruan eta, hortaz, perfekzio gorenarena.

Itsasoak munta handiko zeregina izan du, ingurune kreatzailea den aldetik. Etengabeko fluxua du eta edozein forma hartzeko erraztasuna. Edertasun goren hori Urano edo Zeruak ematen dio; hau da, formarik gabeko materiari forma idealak ematen dizkionak. Ildo berean, pentsamenduak, giza adimenaren gorengo ideiek, ez lukete zentzurik izango ingurune naturalarekin loturik ezean. Hortik ondorioztatzen da Venusen edertasunak ez lukeela zentzurik, itsasoan erori zen Uranoren espermarik gabe. Hala, Jainkoak ernaltzen du eta gizakiari ematen dio adimenaren ekintza oro gauzatzeko aukera, Jainkoak emandako eskuordetzerik gabe formarik gabea litzatekeena.

Hortaz, Zeruko Venusek lotzen gaitu goikoaganako maitasunaren ideiarekin, jainkotasunean dagoen edertasun osoaren ezagueraren bidez.

Horregatik, goikoaganako maitasuna ahalbidetzen duten adimeneko indarren garapena garrantzizkoagoa da bera soilik, lurreko edertasunean gozatze sentsual soila baino.

Neoplatonikoen pentsamolde horren ingurumarian itsasoa formarik gabekoaren irudi da, gizakiaren adimena bezalaxe. Elezaharrean zeruetako jainkoak bere espermaz urak ernaltzen eta edertasun osoari bizia ematen baldin badio, halaber, Jainkoak pentsamenduaren garapena ahalbidetzen du eta edertasun intelektualaren jaiotza erdiesten, ikastearen bidez.

Antzinako elezaharraren ikuspegi hermetiko hori oso aintzakotzat hartzen zen Ficino zuzendariaren ardurapean zegoen Florentziako Careggi Akademiaren ingurumarian. Buck ek esaten digu intelektual elkarte horrentzat doktrina mailako edukiak transmititzeko jakintza bide bilakatu zela mitoa. Garin eta Wind ek erakusten digute Ficinoren pentsamoldea San Pauloren eta San Agustinenaren jarraipena zela, izan ere, kristautasuna Jainkoaren etengabeko errebelazioaren burutzea zela uste zen; horregatik kultura desberdinetako teologiek bat egiten zuten, eta, aztertu eta ikertuz gero, fedeari dagozkion egiak aurki zitez-keen haietan guztietan. San Isidorok bere Etimologías obran eta Dantek Convitto lanean hitz egiten dute elezahar klasikoez eta esaten, hark hainbat irakurketa mota dituela: hitzez hitzekoa, alegorikoa, morala eta baita anagogikoa ere.

Baina, itzul gaitezen berriro aztertzen ari garen margolanera, maskor baten gainean Venus nola mugitzen den ikustera. Jainkosari eransten zaion ezaugarria da maskorra eta horregatik deitzen zaio «venera».

Maskorra sarritan azaltzen da antzinaroko literaturan eta ilustrazio gisa enblematikan. Hala, Camerarius, Covarrubias edo Saavedraren enblemetan ere azaltzen da. Saavedrak hau dio bere XXXII. enbleman (14. irud.):

Concibe la concha del rocío del cielo y en lo cándido de sus entrañas crece y se descubre aquel puro parto de la perla. Nadie juzgaría su belleza por lo exterior tosco y mal pulido. Así se engañan los sentidos en el examen de las acciones exteriores, obrando por las primeras apariencias de las cosas, sin penetrar lo que está dentro de ellas....

Venusen antzera, maskorra zeruak ernaldurik azaltzen da. Pliniok berak kontatzen digu Historia Natural obran:

Estas, cuando el tiempo de año apto para engendrar las mueve, se abren ellas mismas como bozeando, y dicen que se llenan de un rocío, con que engendran; y después de preñadas paren, y que su parto son perlas, las cuales son según el rocío que recibieron. (Hist. Nat. L. IX, XXXV).

Covarrubiasek puntu honetaz hitz egiten digu bere LXXXVI. enbleman (15. irud.).

Aquella concha, que las perlas cría, \\ Coge el rocío, cual fresca rosa, \\ Y Febo con los rayos que le envía \\ Del cielo forma la unión preciosa, \\ El casto pecho, que en su Dios confía, \\ Si la suprema gracia, en él reposa, \\ Y con fuego divino se habilita \\ Cría la gloria rica margarita..

Hortaz, oskolak berez lotzen du perlarekin, bere barnean eskaintzen digun perfekziorekin. Zentzu horretan ez du inor harritu behar tenpluen atariak eta eraikinen fatxadak txirlez josita egoteak; Oñatiko Unibertsitatean esate baterako, santuak eta pertsonaia sakratuak estaliz eta ur bedeinkatu ontzi moduan jarrita daude, haren barruan dagoen perfekzioa zeruaren fruitu dela adierazi nahiez bezala.

Zentzu intelektual eta platoniko oso nabarmena du Botticelliren obran kontatzen den historiak: Venusen etorrera Ziprera (eta ez Venusen jaiotza, beherago kontatuko dugun bezala). Apuleyoren antzeko klasikoak irakurriz hezi zen eruditu honen margolanaren azken esanahia da jainko maitasunaren edo Venus Celestis en goratasuna adieraztea. Horren harira, gizakiak, ikasteak ahalbidetzen duen kontenplazio intelektualaren bidez, goitik datorren edertasuna gozatzera jo behar du, jainkoak ernaldurikoa baita. Lan intelektualaren bidez, apurka apurka maskorrak legez, barneko perfekzioa landuko du eta gorengo edertasuna erdietsiko, adimenaren formagabeko mundu honetan, itsasotik irten zen moduan.

Udaberria

Ez gara Udaberria aztertzen hasiko (16. irud.), nahiz eta bi margolanok egitasmo bateratu baten zati direla jakin. Obra honetan Venus jantzita azaltzen da, Humanitas en erreferentzia gisa. Honen gainean dago maitasun itsua, hiru grazietako bati —Maitasunari, hain zuzen ere— gezia jaurtitzen diona; guri erakusteko Flora eta Zefiroren bidez adierazten den udaberri aroan, natura loratzen den sasoian, giza maitasuna ere ona dela, baldin eta, Ficinok zioen bezala, jainkotasuna imitatzen badu; hots, oihaleko Merkuriok bezala, bere helmuga goikoan finkatu behar duela ulertzen duenean, zentzumen grina mundutarretan gelditu gabe.

Hesiodori irakurri diogu Venusen jaiotzak ekarri zuen guztiari buruzko kontakizun. Bitxia bada ere, Botticelliren oihalak ez ditu ezagutzen gertakari horiek eta Venus Celestis Ziprera iristeko azken ekintzara baizik ez gaitu eramaten. Zalantzarik gabe, lan honek badu izateko arrazoia, Platonen lanetan —zehatzago esateko, bere Errepublikan— Uranoren sortzea debekaturiko elezaharren artean aurkitzen delako berria ematen baitu.

... Si es posible, lo mejor es que sean enterradas en silencio. Pero si hay alguna necesidad de mencionarlas unos pocos elegidos podrán escucharlas en un misterio (Rep. 378 a).

Elezahar klasikoak

Alabaina, ikusizko aipuetan baditugu elezahar honen lehenagoko irudikapenak. Oso antzinako batzuk az-pimarra ditzakegu, Trono Ludovici famatua, besteak beste, eta Erdi Aroko beste batzuk, jarraian aipatzera goazena, esaterako; baina lehenik azalpen txiki bat eman behar dugu irakurleak jakin dezan kontakizun edo elezahar horiek nolako aldaketak nozitu dituzten denboran zehar.

Helenismoaren ondoren, antzinako elezaharrak beste moldaera batzuk nozitu zituen ekialdeko beste kulturekin, pertsiarrarekin eta arabiarrarekin, nahastean. Alor horiek aztertu ditu Seznec historialariak bere Los Dioses de la Antigüedad en la Edad Media y el Renacimiento obran. Idazle honen arabera, literatoek eta filosofoek mitologiaren purismoa berreskuratu egin zuten Humanismoaren hastapenetan, besteak beste Boccacciok, bere Genealogía de los Dioses Paganos tratatuarekin. Artearen alorrean Dureroren aldira arte itxaron beharko da antzinaroko jainko eta heroia haien irudiak begiz berregiteko. Aurkikuntza horiek mitologiako tratatu garrantzizkoetan nabarmendu ziren, hala nola, Gyraldiren, Cartariren eta Contirenetan, —XVI. mendeko italiarrak denak—, Pérez de Moya edo Baltasar de Vitoria espainiarrenekin batera. Obra hauetan mitologiak bere purismoa berreskuratu zuen eta ikuspegi moral soilez bideratu zen.

Irakurketa klasikoaren adibide bat

Ikus dezagun adibide interesgarri bat, Erdi Aro aldian elezahar klasikoak izandako gaizki ulertu hori azalduko diguna. Horretarako Parisko Biblioteka Nazionalean dagoen miniatura bat hartuko dugu; hots, XV. mendeko data izan dezakeen miniatura. Uranoren Sorkuntza da miniatura horretan azaltzen den gaia eta hortaz baita itsasoan gertatu zen Venusen jaiotza ere (17. irud.).

Ilustrazioan, izaki mitologikoekin bat datozen sei irudi agertzen dira, bakoitzak ondoan duen ezaugarriak nabarmentzen duen moduan. Hala, Venus bere biluztasunean eta ispilu bat eskuan duela azaltzen da; Apolo eguzkiz jantzita, eta erdian haur bat irentsi nahi duen izaki bat, eskuan daraman segan kokaturik, isatsari hoz-ka egiten dion uroboros edo herensugea duela. Irudi horri mozten zaizkio genitalak, labana bat duen eta haren zakila daukan beste izaki bat ikusten baitugu. Konposizio hauen ondoan daude eszena kontenplatzen duten bi irudi, Zeus jainkoaren eta Juno bere emaztearen ezaugarriekin bat datozenak.

Ondorioz, irakurketa honetatik atera dezakegu hiru jainko belaunaldi adierazi nahi izan zituela egileak: Uranorena, Saturnorena eta Zeusena. Bitxia da miniatura horri emandako azalpena, Venusen jaiotzaren misterioa nahasketa nabarmen batez aurkezten baitu, Hesiodoren irakurri ondoren frogatu dugun bezala.

Jakin badakigu Saturnok genitalak moztu zizkiola bere aita Uranori eta haietatik sortu zela Venus, baina Saturnok bere semeak irensten zituen, horixe baitzen bere titan senideek jarri zioten baldintzetako bat: zeruak gobernatzekotan ondorengorik ez izatea. Horrek guztiak hirugarren jainko belaunaldi bati eman zion hasiera Zeus buru zela, eta honek lortu zuen senideak bizira itzultzea, anaiak irentsi zituen Saturno garaituz. (Teog 167. or. eta hur). Oso ezaguna da semea irensten duen Saturnoren irudia, Rubens ek irudikatu zuelako eta gerora eragin handia izan zuelako gaur egun Pradoko Museoan dagoen Goyak egindako konposizio berean. (18 eta 19. irud.).

Ondorioz uler daitekeena da era horretan ez dagoela testu klasikoekiko leialtasunik eta Saturnori genitalak mozten dizkion Urano irudikatu beharrean, Saturno ikusten dela Saturno berari genitalak mozten. Gainera, gaizki ulertua areagotu egiten da, baldin eta gaizki interpretaturiko Uranok berekin dituen beste ezaugarriak Saturnorenak berarenak direla ulertzen badugu.

Azalpenarekin aurrera jarraituz, lehen esan dugun bezala, irudi horrek sega horzdun bat dauka; hau da, denbora adierazteko Saturnoren ezaugarri agerikoa, zeren eta planeta horixe zegoen lurretik urrunen, eta horregatik zen makalena. Gainera, denboraren sinboloa da sega, laborantzarekin zerikusia izatean, Satur-norekin edo urrezko aroko jainko erromatarrarekin ere loturik baitzegoen ondorioz. Hala, Kronos denborarekin (Chronos) lotu izan zen, Plutarkok bere Isis y Osiris obran eta Makrobiok egin zuen moduan.

Saturnok berea duen igitaiaren irudi hori erabiliko du Durerok Jainko epaile eta denboraren mendera-tzailearen ideia emateko. Hala ikus daiteke Apokalipsi izeneko bere grabatu batean (20. irud.).

Denboraren ideiarekin duen zerikusia areagotu egiten da Horapolloren Hieroglyphicos lanetik hartutako irudiaren bidez (21. irud.); hots, betiereko irudi ere baden isatsari hozka egiten dion uroboro edo herensugearen bidez, eta horregatik azaltzen da hainbeste obra plastikoetan.

Animalia hori ziklikoki errepikatzen den denboraren irudia da. Saturnoren irudikapen hori aurkitzea ez da zaila, gogaitzeko adina errepikatzen baita, erreproduzitzen ditugun Erdi Aroko eskuizkribuetan froga daitekeenez. (22 eta 23. irud.).

Horren ondorioz, elezaharraren okerreko interpretazio bat topatzen dugu. Urano Saturno eta Urano beste per-tsonaia batzuk ondoan dituztela agertzen dira. Horietako batek aginte makila eta koroa ditu eta igar daiteke Zeus dela bere emazte Junoren ondoan.

Behealdean koroa duen irudi bat ikusten da, jainkotasun bati dagokion bezala, eguzkiz jantzita; horixe delarik Apolo dela uste izateko arrazoia, hala ikus baitaiteke garai bereko ilustrazioetan, lehen aipatu dugun Vatikanoko eskuizkribuan, esaterako (24. irud.). Urano irenduaren fruitua da Venusen jaiotza, ispiluari begira itsasoan sartuta ikusten dugun irudia. Hemen bai, zuzen kontatzen da ziklo osoa, eta ez, aztertu dugun Botticelliren obran. Ez dago zertan Velazquezen ispilua duen Venus ezagunaren zain egon, jainkosarengan ezaugarri hori aurkitzeko. Hala irudikatu zuten XV. mendeko margolariek, Bellini veneziarraren izen bereko margolanean ikus daitekeen bezala (25. eta 26. irud.). Baina, Erdi Aroko eskuizkribuetan oinarritzen dira irudikapen horiek (27. eta 28. irud.).

Bere biluztasunean zilarrezko ispilu batean begira azaltzen da Venus haietan. Agian, harrokeria eta lizunkeriari buruzko erreferen-tzia nabarmendu nahiko zen horrela, baina oso negatiboki interpretatu zen itsasoko jainkosaren elezaharrari buruz Platonek eskaini zuen ikuspegi iradokitzailea.

Itsasoari buruzko hainbat ikuspegitatik literaturan, antzinako elezaharretan, enblematikan eta plastikan zehar ibilbide labur bat egin ondoren, ez da zaila mendebaldeko kulturaren barruan itsasoak zenbaterainoko konfiantza izan duen ulertzea eta jabetzea haren irudia nola baliatu izan den edukiak transmititzeko, politikaren, adimenaren, ekonomiaren eta moralaren alorrean. Haien ikuspegiak kontuan hartzeko alderdiak dira, beste askoren artean, bizitza, heriotza, aberastasuna, herria, Printzea, gogorkeria, bakea edo adimenaren erreferentzia gisa, gure literaturaren eta gure emaitza plastikoen azterketa koherente bati ekiterakoan, izan ere, ez dugu axaleko ikuspegi soiletara mugatu behar esanahien iparra galdurik, neurri handi batean gure ertilari eta literato handien motorra izan baitziren.

Itsasoa, erlijiozko, moralezko eta politikazko tratuetan

Orain artean itsasoari buruzko zenbait ikuspegi izan ditugu gogoan eta hark literaturarekin zer lotura izan duen, dela enblematikan dela elezaharretan, dela pentsamenduan bertan. Zalantzarik gabe gizakiak ibili zituen bideen artean nabigazioa izan da ikusgarriena, bide berriak ireki, kultura berriak ezagutu eta naturaren gain nagusitasuna lortzeko garaian.

Itsasontzia lehen mailako elementua izan zen bai literatura klasikoan bai beste arteen alorrean. Adibide gisa, adierazi dugu lehen nolako garrantzia izan zuen literatura klasikoan: argonauten kontaketa zela, Ulisesen bidaiak edo egiptoarren hilezkortasun bideak zirela, hitz batean, itsasontzi baten irudiarekin lotura garbia zuen guztietan. Hala, bizitza berri baten ideia adierazi behar zenean, bidaia batez irudikatzeko ez zen zalan-tzarik izaten.

Zentzu horretan, 1609an Inazio Loiolakoa dohatsu izendatzen zutela eta, egin ziren grabatuetan eta kanonizatu ondoren, 1622an, berregin zirenetan, ontziratzeko zorian aurkezten zaigu santua; hots, materialtasun guztitik libratzen; horregatik jaurtitzen ditu txanponak lurrera (30. irud.). Hortaz, bizitza berri baten ideia da bidaiaren bidez adierazten dena. Halako konposizioak nahiko ohikoak izan dira moral tratatuetan. Horixe igartzen dugu Camerariusengan ere, bere II. enblemako itsasontzitik hainbat material botatzen direla ikustean (31. irud.); bizitza berri batean abiatu nahi duen gizakiak, materiazko oro baztertu behar duela adierazi nahirik. Itsasontziaren irudia hausnartu eta ikusizko metaforekin eta literatur metaforekin zer lotura duen ikusiko dugu, mendebaldeko kultur testuinguruan.

Itsasontzia, Elizaren irudi

Barrokoko hizkera kontzeptistak, irudiak tropoak bailiran erabiltzea hain gogoko zuenak, itsasontzia Elizaren irudi bilakatu zuen eta Kristo zen haren lemazaina, salbamen bidean gidatzen zuelako. Horregatik, Ledesmak bere Conceptos Espirituales y Morales lanean hau esaten digu:

Sois mástil derecho y firme \\ de la nave de la Iglesia, \\ donde el piloto Cristo, \\ nos la rige y la gobierna.

Gauza jakina da Ledesmaren ideia ez zela berria, Durandok antzeko alderaketa eskaintzen baitzuen XIV. mendean.

Jakin badakigu itsaso batean bezala gaudela jarriak mundu honetan, eta noiznahi asaldaturik eta haizearen zakarrez aztoraturik egon ohi denez, ezin zeharkatuzkoa dela segurtasunez, Elizaren ontzian izan ezik.

Zalantzarik gabe, tradiziotik hartu zituen Durandok ideia hauek, ikonografia paleokristauan ohikoa baitzen Elizaren ideia ontziaren bidez adieraztea, eta Apostoluek gidatzen zuten itsasontzi handi horretatik at ez zen salbamenik. Konstituzio apostolikoak ere informazio iturri izango zituen Durandok, haietan irakur baiti-tzakegu Gotzainari eta Elizari buruzkoak.

Obispo, cuando reúnas la asamblea de los servidores de Dios, vela, patrón de este gran navío, porque la decencia y el orden se observen en ellas. Los diáconos, como tales marineros, concederán las plazas a pasajeros que son los fieles... Ante todo, el edificio será largo en forma de bajel, y vuelto hacia el Oriente, teniendo a cada lado, en la misma dirección un departamento contiguo, astophorium. En el centro se sentará el Obispo, teniendo a uno y otro lado las sillas de sus sacerdotes. Los diáconos, de pie, vestidos de modo que puedan trasladarse a donde sea necesario, harán el oficio de los marineros que maniobran a los lados del buque (Const. Aposto. II, 57).

Plastikaren alorreraino iritsi ziren ideia horiek, zeren eta Borgia Aita Santuaren harrinabarretako batean, Kristoren irudia bere Elizaren ontzi lemazain gisa agertzen da, Kristori bere apostolutza lanean laguntzen dioten Apostoluekin batera. Antzinaroan oinarritzen ziren irudikapen horiek, izan ere, paleokristauen sar-kofagoetan —Unbriako Spoleton, esaterako— (32. irud.) ordurako agertzen zen ontzia, Kristo lemazain eta Ebanjelariak bere Elizaren arraunlari zituelarik.

Ontzia, gizakiaren irudi morala

Ontziak dimentsio espiritual eta moralarekin duen lotura etengabekoa da XVI. eta XVII. mendeetan. Covarrubiasek portuan desegiten den ontzia azaltzen du bere XXXII. enbleman eta hau adierazten (33. irud.).

La nave, que después de haber pasado \\ en el mar proceloso gran tormenta, \\ si a la vista del puerto deseado, \\ y al embocar en él, no tuvo cuenta. \\ El piloto seguro, y descuidado, \\ si con algún oculto escollo enfrenta, \\ cual granada se abre y va pedida, \\ la mercancía con la honra de la vida.

Tratatugilearentzat, ontzi baten antzekoa da gizakia, beti saiatu behar du ez deskuidatzen, baina are gehiago, bizitzaren azkenera iristean, portura iristean; egiaz, etsaiak beti saiatuko baitira hura desegiten. Bere LXXI. enbleman arimari erasotzen dioten arrisku orotatik ihes egiteko aholkua ematen dio gizaki orori, ontzi baten bidez (34. irud.).

Cuando un solo bajel ha descubierto \\ la enemiga armada, hace al caro, \\ y procura tomar seguro puerto \\ antes que el esperar le cueste caro. \\ En solo la huida tiene cierto \\ contra la carne, singular amparo \\ el hombre, declinado al otro extremo \\ con huir siempre de ella, a vela y remo..

Covarrubiasen ideia horiek San Frantziskoren seme eta lehen enblemagile espainiar Juan de Borja diplomazialariaren lanetan sustraiturik daude. Valentziarrak portuan sutan dagoen ontzi bat erakusten digu (35. irud.) eta zehaztu egiten du esanahia.

/.. que lo mismo que a la nave, acontece al que habiendo llegado al puerto tan deseado, de haber alcanzado lo que pretendía, en él se abrasa y perece, no pudiendo gozar, lo mucho que deseó, ni el fruto de sus trabajos..

Juan de Borjarentzat ere, ontzia zuzenen nabigazioaren irudi da eta itsasoa, berriz, arima erasotzen duten grina txarren arriskua.

Aurreko gaian hitz egin genuen ontzia geldiarazten duen erromero arrainaren irudiaz; Juan de Borjaren eta Alciatoren adibideak aipatzen genituen. Irudi horren bidez esaten zitzaigun grina txarrek, direnik txikienak izanik ere, desegin dezaketela betikotasunera bidean doan gizakia, erromeroak ontzia legez.

Paleokristauen adierazpen plastikoetan, hilobietan batez ere, Jainkoaren atseden portura bidez doan arima da itsasontzia. Hori dela eta exegeta eta ikertzaile bibliko ugarik hartu izan dute itsasontzia arimaren iruditzat, Esaera Zaharren liburuan hitz egiten den emakume sendoaren antzeko eginez:

/... es semejante al navío de un mercader que va a buscar lejos su pan. (Prov 31,14).

Boldetti, Perret eta beste batzuek zehaztapenak eginez, ontzia hasierako kristautasunean irudirik ohikoena zela diote, eta asko dira hartaz arduratu izan diren Elizako Gurasoen testigantzak, batez ere, lehen mailako hieroglifiko izateagatik, Erromako hilerrien apaingarri eskatologikoekin bat datozenak.

Itsasontzia ikonografia politikoan

Sakratuaren eta moralaren irudi izateaz gain, itsasontziak eginkizun berezia izan du ikonografía politiko gisa dei dezakegunean. Saavedrak elementu hori bere zenbait enpresetan aurkezten du. Estatuaren gobernuari buruz azaltzen saiatzen den esanahiak bitan bana daitezke:

• eroapenaren eta iraupenaren irudia.
• edozein aginte ekintzetan beharrezkoa den zuhurtasunaren irudia.

Saavedraren XXXVI. enbleman oihalak hedaturik dituen ontzi bat azaltzen da (36. irud.), honako argibide honekin batera.

No navega el diestro y experto piloto al arbitrio del viento; antes, valiéndose de su fuerza, de tal suerte dispone las velas de su bajel que le llevan al puerto que desea, y con un mismo viento orcea a una de las dos partes opuestas sin perder su viaje. Pero cuando es muy gallardo el temporal, le vence projeando con la fuerza de las velas y remos. No menor cuidado ha de poner el Príncipe en gobernar la nave del Estado por el golfo tempestuoso del gobierno, reconociendo bien los temporales, para valerse dellos con prudencia y valor. Piloto es a quien está confiada la vida de todos; y ningún bajel más peligroso que la corona, expuesta a los vientos de la ambición, a los escollos de los enemigos y a las borrascas del pueblo..

Hark lemazainarekin identifikatzen du Printzea eta Estatuarekin itsasontzia:

El oficio del Príncipe y su fin no es contrastar ligeramente con su república sobre las olas, sino conducilla al puerto de su conservación y grandeza..

Beraz, tratatugile horrek eta XVI. eta XVII. mendeko beste askok gobernatzeko artea nabigatzeko artearekin alderatu ohi zuten; aginpide kudeaketa guztiak ongi burutzea zen garaipena, Virgiliok bere Eneidan proposatzen duen moduan.

Pazientzia eta eroapena

Saavedraren Enpresa politikoetan pazientzia eta eroapena dira lemazainaren eta politikoaren berezko dohainak, eta ausarkeriarako grina, berriz, haien arriskurik handiena. Baina, ideia horiek lehenagokoak dira Cristóbal Pérez de Herrerak Felipe III.ari eskaini zizkion enblemetan; izan ere, ontzia erakusten zion (37. irud.) eta, ausarkeria politikoa gidari hartu gabe, aginpidea pazientziaz eta eroapenez gauza zezala adierazten.

Si el piloto sin consejo \\ por su voluntad se empeña, \\ dará el bajel en la peña..

Halaber, Alciatok bere XLIII. enbleman (38. irud.) oihalak haizetan puzturik dituen itsasontzia azaltzen du eta adierazten ekaitza garaitu behar duen Estatuaren irudi dela hura; hain zuzen ere, haren aurka oldartu gabe, baizik eta barealdia itxaroten duen Estatuarena (39). Camilliren enblemetan ideia bera agertzen da; hots Estatuaren ontziak baretasun politikoan mugitu behar du, nahasmenduak eta ekaitzak kontuan hartu gabe, zeren eta lemazain gobernaria haietan sartuz gero, arriskuek baldintzaturik ez bailuke inpartzialtasunez jokatuko (40).

Baina, agerian jartzen dihardugun ideia hauek pentsamolde klasikoan dituzte euren sustraiak, nola lemazainaren irudia —Ledesmak, Kristorekin, eta Saavedrak, gobernariarekin lotzen zuena—, hala ontziaren irudia —Elizari edo Estatuari dagokiona— Platonen eta Aristotelesen aurreko pentsalari klasikoek euren idatzietan nabarmendu zituzten irudien aplikazio garbiak dira, Tovarrek esaten digunez.

Platonek Errepublikan dio gobernariak izan behar duela Estatuaren buru; horregatik alderatzen du ontzi bateko lemazainarekin, itsasontziaren erabilera ez ezik, nabigazioko artearen beste alderdi batzuk, hala nola, eguraldia, haizea, urtaroak eta abar ere ezagutu behar dituenarekin (Errep. 489 c.). Gogoan har dezagun irudi horrek beste edozeinek baino hobeto isla zezakeela Estatuaren eta gobernariaren ideia, batik bat, horiek Estatua balido goseen eskuetan utzi zuten une batean, horrexegatik erabili izan da ia ia etengabe enblema barroko espainiarrean, salaketan bitarteko izateko.

Aristotelesek ere bere Politika obran metafora hori erabiltzen du, ontziaren bitartez Estatuaren irudia ulertu behar dela behin eta berriz adieraziz.

El ciudadano, como el marinero, es miembro de una asociación. A bordo, aunque cada cual tenga un empleo diferente, siendo uno remero, otro piloto, éste segundo, aquél encargado de tal o cual función, es claro que, a pesar de las funciones o deberes que constituyen propiamente hablando, una virtud especial para cada uno de ellos. Todos, sin embargo concurren a fin común, es decir, a la salvación de la tripulación, que todos tratan de asegurar, y a lo que todos aspiran igualmente. Los miembros de una ciudad se parecen exactamente a los marineros: no obstante la diferencia de sus destinos, la prosperidad de la asociación es su obra común, y la asociación en este caso es el Estado. (Pol. III‑II).

Zuhurtzia

Barroko aldiko tratatugileak askotan jotzen dute ontziaren irudira, euren ideia moral nahiz politikoak azal-tzeko baliabidetzat harturik. Hala, Saavedrak bere XXXVII. enbleman baliabide hori erabiltzen du zuhurtziaz hitz egiteko, lurrean behea jotzen duen ontzi bat oihalez eta arraunez erakutsiz (39. irud.); hau dio:

Por no salir de la tempestad sin dejar en ella instruido al Príncipe de todos los casos a donde puede traerle la fortuna adversa, representa esta Empresa la elección del menor daño, cuando son inevitables los mayores; así, sucede al piloto que, perdida ya la esperanza de salvarse, oponiéndose a Ia tempestad o destrejando con ella, reconoce la costa y da con el bajel en tierra, donde, si se pierde el casco, salva la vida y la mercancía... La fortaleza del Príncipe no sólo consiste en resistir, sino en pesar los peligros, y rendirse a los menores, si no se pueden vencer los mayores; porque, así como es oficio de la prudencia el prevenir, lo es de la fortaleza y constancia el tolerar lo que no puede huir la prudencia..

Estatuari eustea da barroko aldiko zuhurtzia politikoaren amaiera, Maravallek aztertzen duenaren arabera, eta hor frogatzen da Saavedraren baieztapena.

No es menos gloria excusar el peligro que vencelle..

Aztertzen ari garen ideia Juan de Borjaren enblemetan dago sustraiturik (40. irud.), zeren eta, denboralea eta arriskuak direnean itxarotea dela zuhurrena adierazi nahi baitu ontzia kostaldean kokatzeak.

Así como es tenido por buen Piloto, el que juzgando la tormenta, y el mal tiempo, que ha de venir, toma puerto con su Nao... de la misma manera será tenido por muy cuerdo, y prudente el hombre, que conociendo los trabajos, y perturbaciones, que el tiempo trae consigo se recogiese a donde con más quietud, y menos peligro pase la vida, hasta tanto que las cosas se mejoren y corran los vientos prósperos que desea..

Planteamendu hori bera du haren beste enblema batek, ontzia lurrera iristen ikusten denak (41. irud.), egilearentzat, arriskuak saihesteak zuhurtzia handia frogatzen baitu.

/... para escusar los peligros y tempestades que hay en este mar del mundo y en sus ocupaciones, debe tomar algún puerto donde con quietud y reposo dé fin a este viaje, por ser lo que más importa este buen suceso..

Beraz, ideia enblematiko eta zehazki moral bat ikuspegi politiko baten iturri nola bilakatzen den ikusten dugu, eta ez du zertan arrotz gertatu, zazpiehunean austriarren monarkia nabariki espiritualista zela errepara-tzen badugu.

Saavedraren LXIII. enblemak (42. irud.) ontzia zuhurtziaren iruditzat aurkezten jarraitzen du. Oraingoan mutur batetik nahiz bestetik estekaturik azaltzen da.

Por la proa y la popa de un navío entendían los antiguos un perfecto consejo en su principio y fin... significando con ello un consejo prudente atento a sus principios y fines por la nave de dos áncoras que por proa y popa se asegura de la tempestad..

Hona hemen ikusizko eta semantikazko sorta txiki bat itsasontziak gure kulturaren testuinguruan zer adierazi nahi duen adierazteko. Esan dezagun lan honen balioa didaktikoa dela soilik eta erlijioari nahiz moralari edo politikari aplikatzen zaiona.

Ikonografia honen iturburua, Tovarren iritziz, oso antzinakoa da eta Sokratesen aurreko pentsamolderaino egin behar da atzera, nahiz eta, zalantzarik gabe, Platonen eta Aristotelesen filosofian bilatu behar den ikuskera horren iturri zuzena; paleokristauen ikonografiak eta Erdi Aroko zein Barrokoko tratatugileek hartu zuten ikuskerarena, alegia.