Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Tafalla

Tafalla Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaian. 10.698 biztanle ditu.

Tafalla
Administrazioa
Estatu burujabe	Espainia
Foru erkidego	Nafarroa Garaia
Alkatea	Jesus Maria Arrizubieta Astiz
Izen ofiziala	Tafalla
Posta kodea	31300
Herriburua	Tafalla
Geografia
Koordenatuak	42° 30′ 48″ N, 1° 42′ 17″ W
Azalera	98.29 km²
Altuera	421 m
Mugakideak	Puiu, Artaxoa, Larraga, Berbintzana, Miranda Arga, Faltzes, Erriberri, Donamartiri Untz eta Leotz
Demografia
Biztanleria	10.698 bizt. (2023)
Dentsitatea	108,84 bizt/km²
tafalla.es

Ezagutu

Tafalla[2] Nafarroa Garaiko erdialdeko udalerri bat da, Erriberriko merindadeko jendetsuena, eta Nafarroa Garaiko jendetsuenetan zazpigarrena; izan ere, 2014. urtean 10.966 biztanle zituen. Demografikoki, gainera, azken 100 urte hauetan biztanleria gora etorri da mantso baina etengabe.

Historikoki kokagune estrategiko garrantzitsua izan zen, hala Napoleondar Gerretan, nola Karlistaldietan.

Zer ikusi

Errekoletaseko Komentua

Tafallako estanpa ezagunenetako bat da. 1674tik aurrera eraikia, Mencos familiako kide baten testamentu-antolaketaren ondoren, jauregiarekin komunikatzen da errepidearen gaineko adreiluzko arku baten bidez. Domingo de Agirreren obra barrokoa da eta Udalaren eskutan dago 2004. urtetik. Aipagarria da oihalezko fatxada monumentala. Ez du jatorrizko erretaula gordetzen (San Pedro elizan gordetzen dena), baina bai fundatzaileen hilobia. Mojen baratze zaharrean Tafalla Kulturgunea eraiki da.

Mencos jauregia

Mencosko familia (Gendulaingo kondeak eta Defentsa Errealeko Markesak, besteak beste) XV. mendetik Tafallari lotuta egon da. XVII. Mendean ere Errege Alkazarren alkabide izendatu zituzten eta aipagarria da XVI. mendearen amaieran harresietatik kanpo eraikitako lehen eraikinetako bat dela. Erdi Aroko aztarnak aprobetxatuko dituzte dorretxoa eraikitzeko. Gerretan okupatua, Espoz eta Minak 1813an errea eta Gurutze Gorriaren ospitalea 1873an, atearen gainean kate deigarriak ditu, erregeen ostatu izan zela adierazten dutenak; kasu honetan, Fernando VII.ak 1828an emanak.

Harresiaren ondarea

Tafallako harresia XIV. mendetik dago dokumentatuta. Erdi Aroko hiria Santa Luzia gainetik inguratzen zuen, jatorrizko gaztelua zegoen lekutik, eta San Pedro elizara eta Errege Bidera jaisten zen (Severino Fernandez etorbidearen paraleloan) Errekoletas ingururaino, eta handik Lizarra etorbidetik eta Buskil menditik igotzen zen berriz ere. Kubo hau (hogeita hamabost zituen) eraitsi ondoren eta XVI. mendetik XIX. harrobi gisa erabili ondoren, geratzen den ondare bakarretakoa da.

Kultur Etxea

Eraikina Errenteriak (María Jesús Garcés de los Fayos) utzi zion Udalari 1968an. Liburutegiaren antzinako egoitza izana, Musika Eskola eta kultur taldeen egoitza da egun. Ezkaratzean, hirian egindako indusketa arkeologikoen aztarnak aurki daitezke, baita mural bat bere historiarekin edo Karlos III.a “Noblearen” jauregiko harrizko besaulki gotikoa ere. Misericordia kalea

Merezi du kale hau bisitatzea, hiriko zaharrenetako eta ederrenetako bat delako, harrizko galtzadarekin eta etxe harriztatuaz inguraturik. “Errukiaren arka” bertan kokatuta zegoen, eta hortik datorkio izena. 1595ean Gonzalo Ramírez de Acedo indiano tafallarrak testamentuan utzia, nekazari txiroenei ale maileguak ematen laguntzeko erabiltzen zen.

La Peña edo Hirigoien auzoa

Hirigoien auzoa Tafallako alderik zaharrena da, azken urteetan berreskuratua. Han finkatu zen X. mendetik aurrera kronista arabiarrei esker ezagutzen dugun lehen herria. Bere kaleetan gora eginez gero, Santa Luzia gainera iritsiko gara. Hor zegoen jatorrizko gaztelua, zutik XVI. mendera arte. Geroago, harrobi gisa erabili zuten, baita XIX. mendean karlisten gotorleku bihurtu ere. Gerla ondoren suntsitu bazen ere gaur egungo pinudia pasealeku polita da hiriaren panoramika osoa ikusteko.

Iribas patioa

Peña auzoaren bihotzean, bertara sartzeko pasabidea eta patioa bera, Tafallako alde zaharreko txoko bitxienetako bat dira. Bertan San Nikolas ermita dago, estilo protogotikokoa (1200 inguruan). Sosierrako jauregiaren hondar bakarra da, Nafarroako erregeen bizitokia, harik eta Karlos III.a “Nobleak” Simon Navaz idazkariari uzten dion arte. Ermita inguratuz, “diamante-punta” batzuk ikusiko ditugu horizontalean. Gaztelu zaharraren almenak direla uste da.

Santa Maria eliza

Egun ikus daitekeen eraikina Erdi Arokoa da, batez ere XVI. eta XVIII. mendeetan egindako zaharberritze eta handitze obren ondorio. Barrualdea gurutze latindar formako oinplanokoa da, nabe handiarekin, eta tertzeletedun gangak ditu, bi mailako erlaitz monumentalarekin.

Sartu orduko, Juan de Nagusiaren organo barroko harrigarria ikusi daiteke.

Hasieran Salbatzaileari eskainia, elizaren erretaula nagusia da elementurik deigarriena, Nafarroako erromanikoaren onenetakoa eta Michelangeloren lanaren eragin nabaria duena. Aingeru biluziak, girlandak, frontoiak, bolutak, gorputz gihartsuak, tolestura bihurriak edo keinu beldurgarriak ikus daitezke. 1581 eta 1588 bitartean Juan de Ancheta handiak zizelkatuta (1592an Pedro González de San Pedro dizipuluak amaitua), Ama Birjinaren eta Salbatzailearen Igokundea erakusten digu erdiko aldean, Kristoren haurtzaro eta pasioko erliebe handiko eszenez inguratuta; Jainko Santuak Kristo gurutziltzatuaren izpiritu bati eusten dio.

Gainera, bi irudi nabarmendu behar dira erretaularen eskuinaldean. Lehenik eta behin, Misererako Kristo, Nafarroako erromanismoko gurutziltzaturik onena, Juan de Anchetak hiriari oparitu ziona eta Juan de Landak polikromatu zuena. Purutasun-oihala nabarmentzen da, anatomiaren forma perfektuak hautemateko prest dagoena. Bigarrenik, San Sebastianen harri polikromatuaren irudia, Tafallako hiriko patroia hain zuzen. XV. mendeko obra, Jean Lome de Tournay eskultore ospetsuak landua, Simón Navazek (Karlos III.a “Noblea” erregearen idazkariak) agindu zuen. Hasieran San Sebastian elizan zegoen, hiriaren kanpoaldean, eta 1833an tenplu horretan kokatu zuten.

Santa Maria, Concepción eta Olmo kaleak

Santa Maria elizako sarrera gidatzen duen gurutzadura gotikoaz gain, kale horietan barrena ibilaldi bat eginez gero, hiriko alderik zaharrenetako batzuk ikusiko ditugu, arku, portada eta etxe blasonatuekin. Eremu horretan uste da Tafallako Juduen Auzoa egon zela, 1498an kanporatuak izan ziren arte. Mariskalen jauregia

Gaur egungo liburutegiak Navarratarren (erresumako mariskalen) Jauregiaren XVI. mendeko fatxada gordetzen du. Familia garrantzitsu horretako kideen artean, Pedro de Navarra (bertako plakan azaltzen den pertsonaia) eta Francisco de Navarra (XVI. mendeko erreinuaren defentsan funtsezkoa den Agramondarren fakzioko burua) nabarmentzen dira. Azken honi herriko plaza nagusiaren izena eskaini zitzaion.

Behetik gora, nabarmentzekoka dira erdi-puntuko portada handia, dobela izugarriekin; leihoen kordoi-dekorazioa (horri “lokarriaren etxea” deitzen zaio), errege-erregina katolikoen estiloko bolak eta familiaren abizenaren adierazgarri diren Nafarroako kateak. Etxe hau arkitektura zibil errenazentistaren adibiderik onenetakoa da.

San Pedro eliza

Erdi Aroko tenplua da, XVI. mendean eraberritua eta XVIII. mendean erantsitako kanpandorrearekin. Eskultura-dekoraziorik gabeko arkiboltak dituen portada gotikoa mantentzen du. Santxo VI.a Jakintsuaren garaitik , herkideen foruei zin egiten zitzaien lekua zen.

Erretaula nagusia, jatorriz La Olivako monasteriokoa eta 1858an Errekoleten komentuan berrezarri zena, Gendulaingo kondeak desamortizazioan erosi ondoren, 2006an eliza honetara eraman zuten, hobeto kontserbatzeko. Kalbarioa koruan jarri behar izan zen, gaur egungo kokalekuan ez baitzen osorik sartzen.

Pablo de Ezchepers eta Rolan de Mois artista flamenkoen lana da eta Nafarroako onenetakoa da estilo horretan. 1571 eta 1587 artean margotua, estilo manieristakoa da, kolore tornasolatuekin; hau irudien edo gorputz luzanduen jarrera behartuan ikus daiteke. Ikonografiak Ama Birjinaren Jasokundea, Jesusen jaiotza, Magoen gurtza eta Ama Birjinaren Koroatzea aurkezten ditu, San Benito eta San Bernardoren alboetan. Francisco de Navarra plaza

Tafallako plaza nagusia, Francisco de Navarrari eskainia, Mariscalen familiako elizgizona eta Valentziako artzapezpiku izatera iritsi zena. Herriko udaletxea bertan dago.

Leku hau Tafallako Errege Jauregiaren zati bat zen, Karlos III.a “Noblea” erregearen lana, gaur egun guztiz desagertua dagoena. Jauregia egungo plazatik Arturo Monzon aldaparaino zabaltzen zen, ‘lorategien pasealekutik (Iruñerako errepidearen paraleloan). XV. mendean eraiki zen eta Nafarroako erregeak bertan bizi izan ziren 1512an erresuma konkistatua izan arte. Mencos familiaren eskutan geratuko zen XVII. mendetik aurrera. 1813an Espoz y Minak erre zuen, independentziaren gerla zela eta, Erriberrikoa bezala. Azkenik, 1856an eraitsi zuten, Tafallako Udalak Martín de Sarazíbarri espazio hori plaza handi bat eta udaletxe berri bat egiteko egokitzen dienean. Jauregi honen azken hondakinak 1886an desagertu ziren, eskola bat eraiki ondoren.

Plaza honetako izkin batean Eskolapioen ikastetxea eta eliza ikus daitezke, Kaputxinoen egoitza zaharra. Gainera, atarietako batetik, Tafallako txokorik bizienetako batera irits daiteke: “arkakuso plazeta” ezagunera.

Ibilbideak

Kriterio hori betetzen duen orrialderik ez dago.

Non jan

Txiki taberna

Helbidea: Cuatro Esquinas kalea 13 Telefonoa: 948 75 56 61

Olivar taberna

Helbidea: Fuente del Rey industrialdea, z/g

Rafael taberna

Helbidea: Severino Fernández etorbidea 1 c.p. 31300 Tafalla

Telefonoa: 948 70 00 00

Tubal taberna

Helbidea: Nafarroa plaza 3

Telefonoa: 948 70 07 16 ...

Pulcinella Pizzeria

Helbidea: Martínez de Espronceda kalea, 6

Telefonoa: 948 70 08 28

Web: http://www.pizzeriapulcinella.es

Lo egin

Turismo apartamentuak Tafalla

Autokarabanen bilgunea.

Ciudad de Olite kanpina

El Molino kanpina

Nuestra Señora de Ujué ostatua

Ikus, gainera

• Euskal Herriko bidaia-gida

Kanpo estekak

• Tafalla Wikipedian
• Tafallako udalaren webgunea